Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

[Rose]

http://www.voros.gr/anadimosieuseis/anadimosieuseiseis04.html

Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

διαλεκτική παιδείας, βιοθεωρίας, κοινωνικών δυνάμεων[1]

                                                                                του Φ. Κ. Βώρου

        Το άρθρο αυτό γράφτηκε το 1974 ,  δημοσιεύτηκε στο "Δελτίον" της  ΟΛΜΕ ( αρ. φύλλου 414-415,  1-16 Ιουνίου 1974) και  αναδημοσιεύτηκε στο βιβλίο Δοκίμια για την Παιδεία, σελ. 82-93, Αθήνα 1977).

      Ύστερα από πολλή μελέτη και πολλές νέες εμπειρίες έγινε ένα βιβλίο 420 σελίδων, με τον τίτλο Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης, όταν δίδασκα το αντικείμενο αυτό στη ΣΕΛΕΤΕ (σημερινή ΑΣΠΑΙΤΕ = Ανωτάτη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνικής Εκπαίδευσης).

Όταν το βιβλίο εκδόθηκε, το 1997, δωρίθηκε στο περιοδικό "τα Εκπαιδευτικά'".

1.Μολονότι η παιδαγωγική σχέση εκφράζει φιλοσοφική διάθεση και ενσαρκώνει  φιλοσοφική αναζήτηση, το πρώτο πρόβλημα που αντιμετωπίζει μια Φιλοσοφία της Παιδείας  είναι να δικαιολογήσει την παρουσία της, να πείσει για τη γονιμότητα της αποστολής της. Ήδη ο τρόπος σύζευξης των δυο όρων στον τίτλο είναι προβληματικός· μπορεί κανείς να το διαπιστώσει και από τους τίτλους ακόμη σχετικών δημοσιευμάτων, όπου οι όροι "Φιλοσοφία και Παιδεία" ή "Φιλοσοφία της  Παιδείας" εναλλάσσονται[2].

Ως θεωρία και πράξη η παιδεία αντιμετωπίζει πολλά προβλήματα. Τα συνοψίζουμε για την εξυπηρέτηση του άρθρου τούτου  κάτω από τις κατηγορίες: 1) σκοποί, 2) μορφωτικά αγαθά, 3) παιδαγωγική - διδακτική μεθοδολογία. Μόλις επιχειρηθεί διείσδυση σε  μία από τις παραπάνω κατηγορίες διαπιστώνεται αμέσως η επαφή της παιδείας με πολλούς τομείς πνευματικής δραστηριότητας και ιδιαίτερα με τη Φιλοσοφία.

Και η ίδια η διατύπωση των σκοπών της παιδείας είναι πρόβλημα κοινωνικό, πολιτικό και φιλοσοφικό· πολλές φορές γίνεται λόγος γι' αυτούς στα βιβλία της παιδαγωγικής, στην πραγματικότητα όμως ή εκφράζουν την προσωπική "φιλοσοφία της ζωής" των συγγραφέων ή συνεχίζουν μακραίωνη παράδοση χωρίς νέα κριτική και συνήθως παίρνουν μορφή αφορισμών. Αλλά η δικαιολόγηση των σκοπών αυτών είναι ένα πρόβλημα πολύ ευρύτερο, που μόνο φιλοσοφικός στοχασμός μπορεί να το αντικρίσει  στην καθολικότητά του  (γιατί η παιδεία, οργανωμένη ή όχι, αποτελεί μια από τις πιο γενικές εκφάνσεις της κοινωνικής διεργασίας). Και η ίδια η υπόστασή τους κατά ένα μέρος είναι αντικείμενο διαρκούς προβληματισμού και επανεκτιμήσεων.  Αν δεχτούμε προς στιγμή ότι οι στόχοι της παιδείας συγκεντρώνονται στις παρακάτω επιμέρους επιδιώξεις; οι νέοι άνθρωποι να μάθουν να σκέπτονται, να μάθουν να συζητούν, να σέβονται το συνομιλητή που διαφωνεί, δηλ. να  σέβονται την ελευθερία τους και των άλλων την ελευθερία, να στοχάζονται πάνω στο νόημα της ζωής, να ενημερωθούν  στο νόημα της κοινωνίας, να δουν το επάγγελμα ως δικαίωμα και υποχρέωση, να προβληματιστούν στο περιεχόμενο των κοινωνικών προβλημάτων, αν σκοποί της παιδείας θεωρηθούν οι παραπάνω (ή οποιοιδήποτε άλλοι που εκφράζουν τη φιλοδοξία να οδηγήσουν το νέο άνθρωπο σε μια θέαση της ζωής και ομαλή ένταξή του  στην κοινωνία), ορθώνονται άμεσα φιλοσοφικά ερωτήματα, που πηγάζουν από ή σχετίζονται με κάποια "φιλοσοφία της ζωής" και προϋποθέτουν  απάντηση σε δυο θεμελιακά ερωτήματα: τη δυνατότητα της αγωγής και  την ηθική δικαίωσή της, τα όρια όπου είναι δυνατό να εκταθεί ή να σχεδιαστεί. Οπωσδήποτε οι σκοποί της παιδείας δεν έχουν ομόφωνα διατυπωθεί· μπορούμε να συνοψίσουμε τις σπουδαιότερες τάσεις στις παρακάτω σχηματικές διατυπώσεις:

.α΄) Μοναδικός σκοπός της παιδείας είναι να παρέχει τη δυνατότητα ανάπτυξης, να προσφέρει πνευματική καλλιέργεια στο άτομο, ώστε να αναπτύξει στο έπακρο τις δυνατότητές του.

.β΄) Η παιδεία πρέπει να εξετάζεται μάλλον σε σχέση με την κοινωνία παρά σε σχέση με το άτομο· έργο της είναι να εκπαιδεύει πολίτες.

Είναι φανερό ότι κάθε παιδεία ως σύστημα ανταποκρίνεται σε μια αντίστοιχη φιλοσοφία της ζωής (και της κοινωνίας). Εδώ η φιλοσοφία έχει πολλά προβλήματα να συζητήσει: να εξετάσει τις δυνατότητες και τους περιορισμούς αυτών των συστημάτων, να αξιολογήσει τις επιδιώξεις τους και τα πιθανά αποτελέσματά τους, βραχυχρόνια και μακροχρόνια, να  προβάλει με έμφαση την ανάγκη και την ιερότητα του εξανθρωπισμού του ανθρώπου ως πρώτο και κοινό στόχο, να καταστήσει δυνατή μια "προοπτική της παιδείας" για όσους επιδίδονται στο σχεδιασμό της και για όσους την πραγματοποιούν. Για τους πρώτους η ανάγκη να γευτούν τη Φιλοσοφία της Παιδείας, πριν να προχωρήσουν σε αποφάσεις, προβάλλει ανάγλυφη από πολλές και επίκαιρες δραματικές εμπειρίες·  για τους άλλους, τους εκπαιδευτικούς, είναι αυτονόητη.

Αυτοί καλούνται να γίνουν πλάστες ψυχών (όχι να διαμορφώσουν τη βούληση, αλλά να φωτίσουν τη σκέψη, που είναι παράγων ηγούμενος και σημαντικός για κάθε απόφαση)· το έργο τους είναι ενιαίο από το νηπιαγωγείο ως τις μεταπτυχιακές σπουδές: φωτισμός του νου, μετάδοση παλμού στην καρδιά· το μέσο είναι ενιαίο: ο λόγος κατά κύριο λόγο. Οι δέκτες είναι οι ίδιοι (ό,τι διαφοροποιείται σ' αυτούς είναι το επίπεδο δεκτικότητάς τους που συμπορεύεται με την ηλικία, την εμπειρία τους, την πορεία από την αισθητηριακή αντίληψη στην εννοιολογική κατανόηση). Οι εκπαιδευτικοί είναι οι πομποί: εκπέμπουν βασικά τα ίδια μηνύματα σε διαφορετική συχνότητα για κάθε ηλικία. Τα μηνύματα όλα, αν καταγραφούν και συναιρεθούν, κατατάσσονται σε δυο κατηγορίες: ανθρωπισμό του ανθρώπου και προετοιμασία του για ομαλή και γόνιμη ένταξή του στην κοινωνία. Και  πηγάζουν από μια αντίστοιχη "φιλοσοφία ζωής". Αν είναι τέτοιο το έργο της παιδείας, μπορεί να επιτευχθεί χωρίς το φωτισμό που προσφέρει η Φιλοσοφία της Παιδείας;

Αυτοί δεν είναι οι μόνοι λόγοι που κάνουν τη φιλοσοφία απαραίτητο της παιδείας σύμβουλο και συμπαραστάτη. 'Οταν γίνεται λόγος (στην παιδευτική θεωρία και πράξη) για ηθική αγωγή, αισθητική αγωγή, για νόμους της Ιστορίας, για μεθοδολογία των επιστημών, για γνωσιολογία, για ήθος παιδαγωγικό, για την παιδευτική αξία του διαλόγου, (εκούσια ή ακούσια, συνειδητά ή όχι) συντελείται δανεισμός υλικού ή μεθοδολογικού οπλισμού από τη Φιλοσοφία. Αλλά και η γενική  αξιολόγηση του έργου της παιδείας μέσα στα πλαίσια της  όλης κοινωνικής διεργασίας είναι έργο της φιλοσοφίας και προσφυγή στη διαλεκτική της μέθοδο. Φανερό είναι τώρα ότι και η συμπλεκτική σύζευξη "Φιλοσοφία και Παιδεία" είναι νόμιμη και αναγκαία, αφού πολλές δραστηριότητες της παιδείας προϋποθέτουν ανάλογη φιλοσοφική ενημέρωση, και η προσδιοριστική σύζευξη "Φιλοσοφία της Παιδείας" είναι εντελώς δικαιολογημένη και σκόπιμη, αφού η ίδια η παιδεία ως έκφραση ζωής και λειτουργίας της κοινωνίας είναι αντικείμενο φιλοσοφικού στοχασμού και αξιολογικής κριτικής.

2. Τη γονιμότητα του διπλού δεσμού μπορούν να δείξουν καλύτερα μερικά προβλήματα. Η παιδευτική λειτουργία επιχειρεί να ενημερώσει το νέο άνθρωπο και να διαμορφώσει σ' αυτόν κάποιον τρόπο αποφάσεων, δηλ. επιχειρεί κάποια παρέμβαση στη βούλησή του. ΄Αρα βρίσκεται στο επίκεντρο ενός φιλοσοφικού προβλήματος, της Ελευθερίας της Βούλησης. Εδώ βέβαια δε θα μας απασχολήσει το θέμα τούτο περισσότερο από όσο είναι απαραίτητο για τη δομή του άρθρου και την κατάφαση του έργου της παιδείας. Γι'  αυτό διατυπώνονται με κάποια αφοριστική μορφή οι απαραίτητες μόνο αρχές που αποτελούν κατά τη γνώμη μας προϋποθέσεις ηθικές για την άσκηση του παιδαγωγικού ενεργήματος:

.α΄ Η αναγκαιότητα που διαπιστώνουμε στη φύση δεν μας υποχρεώνει καθόλου να υιοθετήσουμε αντίστοιχη αναγκαιότητα για την ψυχική ζωή και την ελευθερία βούλησης του ανθρώπου. Όταν μελετάμε τη φύση έχουμε να κάνουμε με εξωτερικά φαινόμενα παρατηρήσιμα και μετρήσιμα. Και όμως έχουν προκύψει κι εκεί λόγοι αμφιβολίας για την καθολικότητα και την ευστάθεια της αρχής της αναγκαιότητας (και γίνεται λόγος για αρχή της απροσδιοριστίας στα φαινόμενα τα μικροφυσικής). Πολύ περισσότερο έχουμε λόγους να αμφισβητούμε ότι η αρχή της αναγκαιότητας διέπει τα ψυχικά φαινόμενα, βιώματα, βουλητικές διεργασίες, εφόσον η λειτουργία του εγκεφάλου είναι τόσο περίπλοκη και θαυμαστή και για μας άγνωστη, ενώ αντίστροφα είναι σχεδόν πάντα για μας παρούσα η συναίσθηση ότι μπορούμε ή μπορούσαμε να ενεργήσουμε και διαφορετικά μέσα στις ίδιες συνθήκες. Δεν υφίσταται λοιπόν κανένα λογικό επιχείρημα, που να κλονίζει βάσιμα το αίσθημα ελευθερίας  και να μας υποχρεώνει να δεχτούμε κάποιο είδος ψυχολογικού - και κατά συνέπεια παιδαγωγικού - "καθορισμού".

.β΄. Η παιδαγωγική σχέση εξάλλου δε νοείται ως επέμβαση για τη διαμόρφωση της βούλησης, αλλά ως προσφορά για το φωτισμό της. Όταν η βούληση εκδηλώνεται σε μια σειρά διαδικασίες, που αρχίζουν από τη σύλληψη ενός σκοπού και καταλήγουν στη λήψη μιας απόφασης (με πολλές ενδιάμεσες φάσεις μελέτης του σκοπού και αξιολογικής κατάφασής του), η παιδαγωγική ενέργεια παρεμβαίνει όχι καθοριστικά αλλά διαφωτιστικά, προσφέροντας την πληρέστερη δυνατή γνώση των συνθηκών και "αξιολογικά κριτήρια", που είναι δυνητικά για τον παιδαγωγούμενο και όχι δεσμευτικά.

.γ΄ Δεχόμαστε λοιπόν ελευθερία της βούλησης για τον παιδαγωγούμενο και δυνατότητα για τον παιδαγωγό να προσφέρει χειραγώγηση καλλιεργώντας ανεξαρτησία της σκέψης και αντικειμενική κρίση, χωρίς να αφαιρεί ή να στρεβλώνει την ελευθερία, γιατί ούτε μπορεί ούτε θέλει, ούτε πρέπει να θέλει κάτι τέτοιο· μοναδικός στόχος  του παιδαγωγού είναι ο φωτισμός και μόνη παιδαγωγικά επιτρεπτή διαδικασία είναι η πειθώ με όργανο το διάλογο, όπου συντελείται λειτουργία ψυχών, όπου είναι ο λόγος λειτουργός και η ψυχή ναός.

Από την τελευταία τούτη πρόταση προκύπτει ανάγλυφη η σχέση που συνδέει τη φιλοσοφική θεωρία με την παιδαγωγική πράξη, όπου ο στοχασμός περί παιδείας υποδεικνύει και ορισμένο παιδαγωγικό ήθος. Πραγματικά, η Φιλοσοφία της Παιδείας φιλοδοξεί να φωτίζει το δρόμο της παιδευτικής ενέργειας και ο μόνος τρόπος να πραγματοποιήσει τούτο είναι να μη παραβλέπει την πρακτική πλευρά των στοχασμών της, γιατί η αγιότερη στιγμή κάθε θεωρίας είναι η πράξη. Είναι λοιπόν εξαιρετικά γόνιμο και αναγκαίο για τον εκπαιδευτικό οποιασδήποτε βαθμίδας να οικοδομήσει τη δική του Φιλοσοφία της Παιδείας με συνοχή και συνέπεια ή τουλάχιστο να γίνει κοινωνός των προβλημάτων της και να πάρει θέση απέναντί τους. Εύλογα θα εγερθεί το ερώτημα: ποιους τομείς της φιλοσοφίας χρειάζεται ο εκπαιδευτικός για την άσκηση του λειτουργήματός του (αισθητική; ηθική; φιλοσοφία των μαθηματικών; της φυσικής; της ιστορίας;)  Προτιμότερη είναι η διατύπωση ενός κριτηρίου: όποιο φιλοσοφικό θέμα έχει σχέση άμεση (ως περιεχόμενο ή μέθοδος) με τα προβλήματα της παιδείας, αυτό ενδιαφέρει τον εκπαιδευτικό. Σκόπιμο είναι να αναφερθεί εδώ ότι στην ιστορία των επιστημών έχει  συμβεί τούτο το παράδοξο: όλες αποτελούσαν κάποτε μέρος της φιλοσοφίας και αποσπάστηκαν από αυτήν ξεχωρίζοντας κάποιον ειδικό τομέα έρευνας και παίρνοντας από την κοινή κληρονομιά κάποιες λογικές αρχές και μεθόδους· για την καθολική όμως θεώρηση του ίδιου του έργου τους, για αναλύσεις και γενικεύσεις  και αξιολογήσεις, για ένα κριτικό τρόπο στοχασμού και επανένταξη μέσα στα γενικότερα πλαίσια της πνευματικής δραστηριότητας του ανθρώπου, οι άλλοτε χειραφετημένες και κάποτε υπερφίαλες κόρες ξαναγυρίζουν στη μητρική στέγη, για να ζητήσουν φωτισμό από το ανέσπερο της φιλοσοφίας φως, κι έτσι προκύπτουν φιλοσοφία των μαθηματικών, των κοινωνικών επιστημών κ.λ.π. Όσο για τη Φιλοσοφία της Παιδείας έχει διπλή δικαίωση και αποστολή: ως φιλοσοφία των επί μέρους επιστημών, που χρησιμοποιούνται ως μορφωτικά αγαθά στο σχολείο, και ως καθολική θεώρηση του φαινομένου παιδεία.

3. Οπωσδήποτε, επειδή η παιδαγωγική σχέση είναι επικοινωνία ψυχών με μεσολαβητή το λόγο, που εξωτερικεύεται με τη γλώσσα, αυτονόητο είναι ότι η Φιλοσοφία της Γλώσσας[3] έχει σημαντικά πορίσματα να προσφέρει στην παιδεία για την οργάνωση της σκέψης των παιδαγωγουμένων, οργάνωση χρήσιμη ως προϋπόθεση για τη δράση των νέων ανθρώπων. Και είναι βέβαιο ότι ο παιδαγωγός (και εκείνος που σχεδιάζει ένα εκπαιδευτικό σύστημα) θα αντικρίσει το πρόβλημα της γλωσσικής αγωγής με περισσή ευλάβεια, όταν από τη φιλοσοφία του αντικειμένου τούτου θα οδηγηθεί στη διαπίστωση ότι η γλώσσα όχι μόνο εκφράζει σχέσεις λογικές [το συνδετικό ρήμα π.χ. εκφράζει μια ποικιλία λογικών σχέσεων: ταυτότητα (το ισόπλευρο είναι ισογώνιο), υπαγωγή μιας έννοιας σε άλλη (ο ρόμβος είναι τετράπλευρο) κ.ά., ο επιθετικός προσδιορισμός περιορίζει το πλάτος του προσδιοριζόμενου όρου (η ελληνική ιστορία είναι έννοια υπάλληλη, δηλαδή στενότερη, συγκρινόμενη με την ιστορία)] και οργανώνει τη σκέψη, αλλά κυριολεκτικά διαμορφώνει τη σκέψη και γίνεται σάρκα της· ότι η γλώσσα είναι βιολογική ανάγκη  και κάθε τροχοπέδη στην ομαλή πορεία της παρεμποδίζει τη φυσιολογική έκφραση της ζωής. Για να μη μακρηγορούμε περισσότερο, κλείνουμε την παράγραφο τούτη με την παρατήρηση ότι όλες οι πνευματικές κατευθύνσεις (τέχνη, ηθική, επιστήμη, θρησκεία), όταν γίνονται παιδευτικό μάθημα, προϋποθέτουν αντίστοιχη φιλοσοφική ενημέρωση του δασκάλου, ώστε ο λόγος του να είναι μεστός και εύχυμος και να λειτουργεί ως αγωγός σοφίας και φρόνησης προς την ψυχή του νέου ανθρώπου· έτσι και ο ένας θα νιώσει περισσή τη χαρά της πνευματικής καρποφορίας και ο άλλος τον παλμό του ενοφθαλμισμένου στην ψυχή του στοχασμού και το βαθύτερο σεβασμό για το δάσκαλό του.

4. Η συνδιαλλαγή της παράδοσης και των νεωτεριστικών στοιχείων μέσα στα προγράμματα της παιδείας (και όλα τα παρακολουθήματά τους) και η διαρκής αναπροσαρμογή της παιδείας σύμφωνα με τα ισχύοντα και αναγκαία σε κάθε δοσμένη στιγμή και σύμφωνα με τις προβλέψιμες μελλοντικές συνθήκες, αποτελεί ένα από τα πιο δραματικά ίσως προβλήματα για τη Φιλοσοφία της Παιδείας, που μόνη αυτή με την καθολικότητα και τη νηφαλιότητα των θεωρήσεών της μπορεί και να αναλύσει τα προβλήματα και να τα αξιολογήσει και τους ενδιαφερόμενους να πείσει. Όπως έχουν εξελιχθεί τα πράγματα, με τρόπο πολλές φορές αφιλοσόφητο ή δογματικό, οι δυο τάσεις αλληλοϋποβλέπονται και κονταροχτυπιούνται, αγνοώντας επιδεικτικά η μια τις αρετές της άλλης, δημιουργώντας συχνά εννοιολογική σύγχυση, διάσταση των συνειδήσεων, αντίστοιχους τραυματισμούς και τελικά δυσπιστία απέραντη εκείνων που για χάρη τους σχεδιάζεται η Εκπαίδευση και που - μόνο αν νιώθουν εμπιστοσύνη - μπορούν να δεχτούν τα φώτα της με δική τους κατάφαση. Η παράδοση χαρακτηρίζεται σκοταδισμός και αντίδραση από τους βιαστικούς προοδευτικούς, οι προοδευτικές αντιλήψεις χαρακτηρίζονται επαναστατικές και κατά περίπτωση αθεϊστικές, μεταμφίεση του σατανά, ενσάρκωση του απόλυτου  κακού από τους κακούς συντηρητικούς.  Εδώ η φιλοσοφία  θα ζητήσει από τους αντιμαχομένους να διευκρινίσουν πρώτα τους όρους  που χρησιμοποιούν, ώστε να ελεγχθεί η αρμοδιότητα και η ειλικρίνειά τους και έπειτα η συζήτηση να γίνεται  τουλάχιστο με λεξιλόγιο ξεκαθαρισμένο και τίμιο. (Χαρακτηριστικό δείγμα ασάφειας: ανθρωπισμός· εξικνείται από τυπολατρία των αρχαίων κειμένων μέχρι ... σοσιαλιστικό και αθεϊστικό ανθρωπισμό. Ένα δεύτερο δείγμα: ελληνοχριστιανικά ιδεώδη· όσο γνωρίζω, κανένας δεν έκανε τον κόπο να προσδιορίσει με ακρίβεια -αρετή απαιτητή τουλάχιστο όταν μιλάμε για παιδεία -ποια ιδεώδη νοούνται με τον όρο αυτό).

Ένα δεύτερο ερώτημα που ο νηφάλιος περί παιδείας φιλοσοφικός στοχασμός θα απευθύνει στους ειλικρινείς  υπέρμαχους της παράδοσης και του προοδευτισμού: τι εννοείτε, όταν μιλάτε για ενημέρωση της νέας γενιάς στον πολιτισμό ή στους σχεδιασμούς της απερχόμενης; Μήπως "μεταφόρτωση των μορφών ή του περιεχομένου ή ενότητας μορφής μαζί και περιεχομένου του πολιτισμού σας; και ποια ιδιαίτερα στοιχεία του πολιτισμού αυτού; Όσα δοκιμάστηκαν στο παρελθόν ή όσα κρίνονται ανθεκτικά και για το μέλλον; Εδώ οφείλεται περισσότερη προσοχή, γιατί οποιοσδήποτε επαγωγικός συλλογισμός βεβαιωμένος από το παρελθόν δε σας παρέχει κανένα λογικό δικαίωμα να κάνετε άλμα προς το μέλλον και οποιαδήποτε κατάφαση των δικών σας αξιών δε σας παρέχει έρεισμα ηθικό για να τις επιβάλετε ως παγιωμένο και αναμφισβήτητο αξιολογικό σύστημα στα παιδιά σας.  Και ίσως αντί για έτοιμες μορφές θα προτιμήσετε να προσφέρετε τρόπους σκέψης και προσαρμογής. ΄Αλλωστε, θα απαντήσετε και σε άλλο ερώτημα σχετικό με τη δυνατότητα και τη νομιμότητα του εγχειρήματός σας: πώς δηλαδή εννοείτε την ενημέρωση της νέας γενιάς; "συμμόρφωσή" της ή καλλιέργεια κριτικού πνεύματος, ώστε να γίνεται ικανή  να αποτιμήσει πρώτα τα προσφερόμενα αγαθά και τις συνθήκες της ζωής της και να πραγματώσει ύστερα τον εαυτό της; έχετε προβλέψει για τη νέα γενιά τη δυνατότητα να θέσει κι αυτή τους στόχους της; να δώσει την κατάφασή της εκούσια στις "αιώνιες" αξίες, γιατί - μη γελιέστε- τότε μόνο θα γίνουν και δικές αξίες και δύναμη ζωής.

5. Στο σημείο τούτο η Φιλοσοφία της Παιδείας έχει να θέσει ένα πρόβλημα στον εαυτό της: ποια είναι η θέση της παιδείας μέσα στη γενικότερη κοινωνική διεργασία; Η ιστορία της παιδείας, μια συγκριτική μελέτη εκπαιδευτικών συστημάτων, η κοινωνιολογία της παιδείας μπορούν να συμβάλουν ουσιαστικά για μια τεκμηριωμένη απάντηση, αλλά το ερώτημα σε όλο το πλάτος του αποτελεί πρόβλημα ουσιαστικότατο μόνο για τη Φιλοσοφία της Παιδείας. Τη σχέση παιδείας και κοινωνικής διεργασίας παρέστησε κάποιος με την ακόλουθη παραστατική παραβολή: "η κοινωνική πραγματικότητα (με όλες τις δυνάμεις που δρουν μέσα της, οικονομικές, ιδεολογικές) είναι ένας τεράστιος κύλινδρος που κινείται όπως ο οδοστρωτήρας· η παιδεία -μικρή ελαστική σφαίρα, δεμένη  με σκοινί μεταξωτό από τον άξονα του πελώριου συνοδού της -"ακολουθεί" την κίνησή του· αν τολμήσει να τον προσπεράσει, συνθλίβεται κάτω από το βάρος του". Μπορεί  όμως να κάνει κάτι καλύτερο: να κυλάει δίπλα του, κάτω από την προέκταση του άξονά του. Χρέος της Φιλοσοφίας της Παιδείας είναι να αντικρίσει θαρραλέα την πραγματικότητα, να προχωρήσει σε αυτογνωσία, να προτείνει συγκεκριμένες λύσεις, όχι δεοντολογικά αλλά διαφωτιστικά, αποδεικτικά και πειστικά. Έχει ισχυρά επιχειρήματα:

.α΄. Θα διακρίνει πρώτα τους στόχους της παιδείας σε δυο κατηγορίες: τον ανθρωπισμό και εξευγενισμό του ανθρώπου και την οικονομικοκοινωνικοπολιτική αξιοποίησή του.

.β΄. Έχει έπειτα να διευκρινίσει πόσο δημιουργικός είναι ο άνθρωπος ως άτομο, πόσο γόνιμος ως ελεύθερη και σεβαστή προσωπικότητα, πόσο εφευρετικός, όταν αναπνέει ελεύθερα, και πόσο εφευρετικότερος, όταν συνθλίβεται η αξιοπρέπειά του και ταπεινώνεται και νιώθει την ανάγκη να αποκρύψει και τη βούληση και τις ικανότητές του. Και ίσως να οργανώσει την επανάστασή του.

.γ΄. Έχει, τέλος, να καταδείξει στον τερατώδη "κύλινδρο" τον γκρεμό όπου φέρεται, γιατί η διακίνηση ανθρώπων και ιδεών έχει κατεδαφίσει όλους τους παλιούς φραγμούς και η επικοινωνία πραγματοποιείται αδέσμευτη διαμέσου απείρων κυμάτων που διασχίζουν τους αιθέρες· και αυτή η κίνηση έχει βάλει σε κίνδυνο κι αυτούς ακόμη τους "οδοστρωτήρες", ώστε να χρειάζονται της παιδείας την αρωγή και καθοδήγηση, για να επιζήσουν. Αλλά η παιδεία ούτε να ζήσει ούτε να δημιουργήσει μπορεί, όταν βρίσκεται κάτω από τη γιγαντιαία  και απειλητική  παρουσία του "κυλίνδρου" και αντιμετωπίζει τον κίνδυνο να συνθλιβεί· είναι ο καιρός της να ανεβεί στον άξονα του "κυλίνδρου", ίσως και στην κορυφή του (καθώς αργοκυλάει εκεί ασθμαίνοντας), για να έχει μεγαλύτερη ορατότητα, έστω κι αν χρειάζεται κάποιες ακροβατικές ικανότητες και διαρκή εγρήγορση. Η παιδεία έχει να παίξει ρόλο σημαντικό για την ουσιαστική αξιοποίηση της τεχνολογίας  και τη σωτηρία του ανθρώπου από την τεχνολογία του, που τείνει να τον υποβιβάσει σε απλό εξάρτημά της, αντί να μένει προέκταση του χεριού του.

6. Πολύ σημαντική αποστολή της Φιλοσοφίας της Παιδείας είναι να διαφυλάξει την πνευματική ισορροπία του ανθρώπου· μόνη αυτή, ως καθολική θεώρηση της ζωής, μπορεί να ιδεί όλες τις διαστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης και να εκτιμήσει τη σημασία τους και να ιεραρχήσει ανάλογους σκοπούς μέσα σε ένα σωστό "σύστημα παιδείας". Η τάση του ανθρώπου για τη γνώση, έμφυτη ή αναγκαία ή έμφυτη και αναγκαία (για να συμφιλιώσουμε την αριστοτελική και δημοκρίτεια άποψη), οπωσδήποτε δεν εξαντλεί την πνευματική του δραστηριότητα και δεν αναπαύει παρά για λίγο μόνο την ψυχή του· διεγείρει μια μόνο συναισθηματική χορδή. Η υπερτροφική επιδίωξη της γνώσης, με κριτήριο βασικά ωφελιμιστικό, αποκαλύπτει μόνο την απογύμνωση  της ύπαρξής μας και την απόγνωση, όπου έχει περιέλθει η σύγχρονη ζωή. Η γνώση και οι πρακτικές εφαρμογές της μπορεί να δίνουν στον άνθρωπο τη μέθη και την ψευδαίσθηση ότι παύει να είναι δούλος της φύσης και γίνεται αφεντικό. Το πρόβλημα του όμως είναι να ξαναγίνει αφεντικό στον εαυτό τους και διάκονος της κοινωνίας στην οποία ανήκει, γιατί προς το παρόν το μόνο που κατάφερε είναι να γίνει ο ίδιος προέκταση ή υπηρέτης της μηχανής, αφού τη δημιούργησε με μόχθο ελπίζοντας ότι αυτή θα τον υπηρετεί. Η βουλιμία του για τη γνώση αφήνει τον άνθρωπο αισθητικά και ηθικά γυμνό και απεργάζεται πολλή κακοδαιμονία, γιατί δεν του επιτρέπει να προσδιορίσει τη θέση του μέσα στην απεραντοσύνη του κόσμου και να κατανοήσει τον εαυτό του, για να εκτιμήσει τη ζωή του και τις αξίες της.

7. Με όσα γράφτηκαν δεν εξαντλείται το θέμα. Υποστηρίζεται απλά η θέση ότι είναι αναγκαία μια Φιλοσοφία της Παιδείας πριν από οποιοδήποτε προγραμματισμό για την παιδεία. Με τα επιμέρους προβλήματα (δυνατότητα, νομιμότητα, όρια παιδευτικής λειτουργίας[4], διαμόρφωση  μιας "φιλοσοφίας της ζωής" και διατύπωση αντίστοιχων σκοπών, αξιολόγηση της παιδείας μέσα στα πλαίσια των κοινωνικών διεργασιών, παροχή ειδικών πληροφοριών που φωτίζουν αντίστοιχα "μαθήματα", όπως φιλοσοφία της ιστορίας, της τέχνης, της θρησκείας, της ηθικής, της πολιτείας, της κοινωνίας κλπ.) μπορεί να ασχοληθούμε  μελλοντικά. Για την ώρα κλείνουμε το σημείωμα τούτο με μια προσπάθεια ορισμού: "Φιλοσοφία της Παιδείας είναι ένα σύνολο προβλημάτων που είναι φιλοσοφικά στο χαρακτήρα τους και παιδαγωγικά στις επιπτώσεις τους. Είναι και τρόπος σκέψης, που προσφέρει σε όσους ασχολούνται με την παιδεία μια θέαση καθολική του έργου τους, είναι η ίδια μια γενική θεώρηση της παιδείας".

Αφιλοσόφητη παιδεία ως σχεδιασμός και πράξη διασπάει παιδαγωγούς και παιδαγωγούμενους και παιδευτικά αγαθά δε μύριους πομπούς και δέκτες που λειτουργούν ασυντόνιστοι σε μύριες συχνότητες. Σε αυτό τον κυκεώνα μέσα συμπτωματικά μόνο μπορεί κάποιος δέκτης να συλλάβει κάποιο άγνωστο μήνυμα από κάποιον άγνωστο πομπό, αλλά κι αυτό τού είναι πρόβλημα, γιατί το μήνυμα εκπέμπεται σε κάποια άγνωστη συχνότητα και χρειάζεται αποκρυπτογράφηση. Έτσι η παιδεία μεταβάλλεται σε τραγωδία με όλα τα συνακόλουθα δεινά για τους νέους και για την κοινωνίας μας. Η ανάγκη για μια φιλοσοφημένη  παιδεία, που να εξανθρωπίζει τον άνθρωπο και να τον οδηγεί σε ομαλή  προσαρμογή του στη ζωή, έχει γίνει ευδιάκριτη στον ορίζοντά μας. Όσο αναβάλλεται η αντιμετώπισή της τόσο θα γίνεται δραματικότερη η λύση της και η κραυγή της ανάγκης θα γίνει κραυγή απόγνωσης και αγωνίας.
 
--------------------------------------------------------------------------------
 
[1] Πρωτοδημοσιεύτηκε το κείμενο  αυτό στο "Δελτίον" της ΟΛΜΕ (αριθμ. φύλλου 414-415/ 1-16 Ιουνίου 1974).

[2] Ο σκοπός του άρθρου τούτου δεν αφήνει περιθώρια  για παραπομπές και βιβλιογραφικό φόρτο. Είναι όμως σωστό να μνημονευτούν  εδώ μερικά  - τα πιο πρόσφατα στη μνήμη του γράφοντος- μελετήματα που έδωσαν υλικό ή αφορμή για τις σκέψεις που έχουν διατυπωθεί σε τούτο το άρθρο:

1. Ι. Ν Θεοδωρακόπουλος, Φιλοσοφία της  Παιδείας, άρθρο στο Αρχείο Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών, 2 (1930) σελ. 15-42.

2. Ε. Π. Παπανούτσος, Φιλοσοφία της Παιδείας, Αθήνα 1958.

3. C. Brauner - H. Burns, Problems in Philosophy and Education, Englewood Cliffs, M. J. 1965.

4. D. J. O' Connor, An Introduction to the Philosophy of Education, London 1971.

5. J.W.Tibble (Edited by), The Study of Education, London 1969. Περιέχει  πολύ ενδιαφέρουσες συνεργασίες, όπως: Εξέλιξη της σπουδής της Παιδείας, Θεωρία της Παιδείας, Συμβολή της Ψυχολογίας στη σπουδή της Παιδείας, Κοινωνιολογία της Παιδείας κ.ά.

6. A. Kajamias - B. Masialas, Tradition of Education and Change in Education, Englewood Cliffs, N. J. 1965.

7. R. H. Beck, A social History of Education, Englewood Cliffs, N.J.1965.

8. W. Flitner, Die Erziehung: Pädagogen und Philosophen über die Erziehung und ihre Probleme, Bremen, 1972.

[3] Ειδικό κεφάλαιο για τη Φιλοσοφία της Γλώσσας  υπάρχει στο βιβλίο που σημειώσαμε στην προοιμιακή παράγραφο

[4] Βλ. το δοκίμιο "Ελευθερία και Παιδεία"