Μύθος και Ψυχανάλυση

[Rose]

http://www.inpsy.gr/Articles/Kallithea.htm

Οι Ήρωες της Ελληνικής Μυθολογίας : Μια απόπειρα μετάβασης από την παρανοειδή στην καταθλιπτική θέση.

Ισακίδου Γ., Γιωτσίδη Β., Γυφτοπούλου Ε., Ζέικου Ε., Κρύσιλας Χ., Λαζαράτου Α., Σακελλαρόπουλος Π.
Μονάδα Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας, Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας Παιδιών και Ενηλίκων

Στο βιβλίο του "Δομική Ανθρωπολογία" ο Claude Levi – Strauss (1963) αναλύει ένα θρησκευτικό τραγούδι το οποίο χρησιμοποιείται από τους μάγους της φυλής Cuna στον Παναμά για να διευκολύνει τον δύσκολο τοκετό. Ουσιαστικά ο σαμάνος – μάγος διηγείται τραγουδιστά το μύθο της θεότητας Muu. O μύθος αυτός περιγράφει λεπτομερώς, μέσω συμβόλων και προσωποιήσεων, (το ταξίδι του μάγου μέσα στο σώμα της γυναίκας και όλα τα εμπόδια που πρέπει να υπερπηδήσει για να αντιμετωπίσει τη θεότητα που προκαλεί την αρρώστια) όλη τη διαδικασία του τοκετού, τη συνουσία, τον κόλπο, τη μήτρα ακόμη και τους πόνους της γέννας. Σ΄ όλη τη διάρκεια αυτής της μαγικής τελετουργίας ο μάγος δεν αγγίζει καθόλου τη γυναίκα. Η τεχνική της διήγησης του μύθου από το μάγο, στοχεύει στην αναπαραγωγή μιας πραγματικής εμπειρίας (του τοκετού) στην οποία ο μύθος παρέχει τους πρωταγωνιστές. Για τον Levi – Strauss αυτή η τεχνική αποτελεί μια ψυχολογική θεραπεία η οποία συνίσταται στην νοηματοδότηση μέσω του μύθου μιας κατάστασης που αρχικά υπάρχει σε συναισθηματικό επίπεδο και  σαν στόχο έχει την ψυχική αποδοχή των πόνων που το σώμα αρνείται να ανεχθεί. Το ότι ο μύθος δεν ανταποκρίνεται στην αντικειμενική πραγματικότητα δεν έχει καμία σημασία. Η άρρωστη γυναίκα πιστεύει στο μύθο και ανήκει και σε μια κοινωνία που επίσης πιστεύει σ’ αυτόν. Τα κακά και τα καλά πνεύματα, τα υπερφυσικά τέρατα και τα μαγικά ζώα είναι όλα μέρη ενός συστήματος πάνω στο οποίο βασίζεται η αντίληψη του σύμπαντος των ιθαγενών. Η άρρωστη γυναίκα πιστεύει σ’ αυτά τα μυθικά όντα, ή, σωστότερα δεν έχει αμφισβητήσει ποτέ την ύπαρξή τους. Αυτό που δεν μπορεί να δεχθεί είναι οι ασύνδετοι, αυθαίρετοι πόνοι, που είναι ξένοι στο σώμα της, οι οποίοι όμως με τη βοήθεια του μύθου  ενσωματώνονται σ’ ένα σύστημα που το καθετί έχει νόημα.

Η σχέση μεταξύ τέρατος και αρρώστιας είναι εσωτερικευμένη στον ιθαγενή, πρόκειται δηλ. για μια σχέση σημαίνοντος – σημαινομένου ή  - για τους γλωσσολόγους  - μια σχέση συμβόλου και νοήματος. Συνεπώς ο μάγος παρέχει στη γυναίκα μια γλώσσα (δομή) με την οποία νοηματοδοτούνται και εκφράζονται καταστάσεις που δεν θα μπορούσαν αλλιώς να εκφραστούν. Και είναι αυτή ακριβώς η μετάβαση στον λόγο, η οποία από τη μια μεριά βοηθά στο να βιωθεί με έναν οργανωμένο και κατανοητό τρόπο μια πραγματική εμπειρία, η οποία αλλιώς θα παρέμενε χαοτική και ανείπωτη και από την άλλη κινητοποιεί την αναδιοργάνωση της οργανικής διαδικασίας προς την επιθυμητή κατάσταση (δηλ. τη θεραπεία).

Μέσα από αυτό το πρίσμα μπορούμε να διακρίνουμε κάποιες ομοιότητες με την ψυχαναλυτική θεραπεία οι οποίες βασίζονται στη λειτουργία του συμβολισμού. Και στις δύο περιπτώσεις οι συγκρούσεις και οι αντιστάσεις επιλύονται όχι τόσο λόγω της γνώσης αυτής καθαυτής όσο εξαιτίας του γεγονότος ότι αυτή η γνώση διευκολύνει μια ειδική εμπειρία κατά τη διάρκεια της οποίας οι συγκρούσεις νοηματοδοτούνται, παίρνουν μια συνεκτική και οργανωμένη μορφή, η οποία τελικά επιτρέπει την ελεύθερη εξέλιξη τους και άρα και την επίλυσή τους.

Μέσω όλης αυτής της διαδικασίας ενεργοποιείται η ψυχική αλλαγή, η οποία προκαλείται από το γεγονός ότι ο ασθενής βιώνει ένα μύθο – στην περίπτωση της ψυχαναλυτικής θεραπείας τον προσωπικό μύθο που δημιουργεί ο ίδιος από τα στοιχεία του παρελθόντος μαζί με το θεραπευτή ή στην άλλη τον κοινωνικό  μύθο που του προσφέρεται από το μάγο - θεραπευτή. Η θεραπευτική αποτελεσματικότητα της συμβολοποίησης έγκειται ακριβώς σ’ αυτή την επαγωγική ιδιότητα με την οποία ομόλογες δομές, φτιαγμένες από διαφορετικά χαρακτηριστικά  σε διαφορετικά επίπεδα, δηλαδή οργανικές διαδικασίες, ασυνείδητο, λογική σκέψη, συναρθρώνονται και σχετίζονται μεταξύ τους.

Από μια διαφορετική σκοπιά ο μύθος αντιπροσωπεύει την προσπάθεια του ανθρώπου να κρατά στο νου του και να θυμάται το παρελθόν. Ίσως, τελειώνει ο Levi Strauss, τα ειδικά χαρακτηριστικά της  ψυχανάλυσης να προέρχονται από το γεγονός ότι στη σύγχρονη κοινωνία δεν υπάρχει χώρος για τον μυθικό χρόνο παρά μόνο μέσα στο ίδιο το άτομο.

Η εργασία αυτή, θα μπορούσε να είναι μία μετάφραση, από ένα σύστημα συμβόλων, μια γλώσσα, σε μια άλλη, την ψυχαναλυτική, αυτή που χρησιμοποιούμε στην κλινική πράξη. Αυτή που αναπτύχθηκε και χρησιμοποιήθηκε από τους θεωρητικούς της ψυχανάλυσης για να περιγράψουν τα ίδια ψυχικά φαινόμενα, δομώντας το αλλιώς αδύνατο να ειπωθεί της θεραπευτικής εμπειρίας και προσφέροντας τη δυνατότητα να απαρτιωθεί μεταξύ των θεραπευτών.

Πρέπει, ωστόσο, να διατηρούμε υπόψη μας ότι πρόκειται για διαφορετικά ψυχικά συστήματα και ότι η απόπειρά μας δε θα μπορούσε να παράγει μια ευθύγραμμη μετάφραση από το ένα σύστημα στο άλλο.

Οι μύθοι που αφορούν τους ήρωες της ελληνικής μυθολογίας, φαίνεται να διαπνέονται από δύο τουλάχιστον στοιχεία:

1. την έμφαση στους περιορισμούς της ανθρώπινης ύπαρξης και

2. το συνδυασμό θέσης και αντίθεσης από τον οποίο, σύμφωνα με τον Ηράκλειτο, προκύπτει το Ένα.

Σε αντίθεση με τους μύθους για τη θεογονία και τις περιπέτειες των θεών που απασχόλησαν τους προηγούμενους ομιλητές ( και οι οποίοι βασίζονται σε πιο πρώιμους μηχανισμούς), οι μύθοι για τους ήρωες τους θέλουν να βάλλονται από τη σχέση τους με το χρόνο και τη θέση τους μέσα σε αυτόν, τη σχέση τους με το θάνατο και την πρόκληση της θνητότητας της ανθρώπινης ύπαρξης. Ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι οι έννοιες της έλλειψης και των περιορισμών που διέπουν τους μύθους αυτούς, διατρέχουν το γενεαλογικό δέντρο των ηρώων και διέπονται από την αρχή της επανάληψης.

Το δεύτερο στοιχείο που ανακύπτει μέσα από αυτούς τους μύθους, ο συνδυασμός θέσης – αντίθεσης, παραπέμπει στον Φροϋδικό ενορμητικό δυϊσμό.

Μέσω των παραπάνω στοιχείων, οι ήρωες της μυθολογίας αποκτούν την τραγικότητά τους , αποτελώντας έτσι συχνά τους ήρωες γνωστών τραγωδιών. Εξάλλου, η τραγωδία πήρε το όνομα της από το τραγί που θυσίαζαν στο Διόνυσο, το θεό δηλ. που μετουσιώνει σε Ένα αφενός την ευτυχία και τα ωραία και υψηλά πάθη και αφετέρου δε, τον πόνο και τον θάνατο.

Στην αυγή της ιστορίας των ανθρώπων, ο Προμηθέας και ο αδελφός του  Επιμηθέας, εκφράζουν τη συμπληρωματικότητα. Εκείνος που προνοεί είναι ο ένας, ο απερίσκεπτος που μαθαίνει μετά από τα σφάλματά του είναι ο άλλος. Οι δύο τους βρίσκονται σε έναν ανταγωνισμό με τους θεούς και έχουν ένα διπλό καθήκον. Τον αποχωρισμό του γένους των Ανθρώπων από τους Αθανάτους, και την ενδυνάμωση των Θνητών. Ο Προμηθέας κλέβει τη φωτιά από το Δία και τη δίνει στους ανθρώπους. Μαζί τους περνάμε από την θεογονία στους μύθους των ηρώων. Στο μύθο του Προμηθέα τονίζεται η ατέλεια ως βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Η εφευρετικότητα - σκέψη όμως, αναπτύσσεται στην υπηρεσία του ελέγχου της πραγματικότητας, ως μέσο αντοχής στην ένταση και την καθυστέρηση των ικανοποιήσεων,  ως αντίβαρο στην εγκατάλειψη της παντοδυναμίας και της άμεσης, μαγικής εκπλήρωσης αναγκών.

Σηματοδοτείται έτσι η έλευση της καταθλιπτικής θέσης, όχι όμως με πορεία αβασάνιστη και χωρίς την αναζωπύρωση διωκτικών αγχών. Η επίτευξη του αποχωρισμού εννοείται εδώ ως παράνομη οικειοποίηση - κλοπή αγαθών του  αντικειμένου, και η ενδυνάμωση -  εμπλουτισμός του υποκειμένου φαντάζει ως ασέβεια που ξεσηκώνει αντεκδίκηση από το αντικείμενο.

Το βάρος της τιμωρίας για την εξέγερση, θα σηκώνει ο Προμηθέας, καταδικασμένος σε ένα ατέρμονο βασανιστήριο πάνω στο βράχο του, παραπέμποντας έτσι στην ενοχή που διοχετεύεται στον καταναγκασμό της επανάληψης.

Η έλευση της γενετήσιας σεξουαλικότητας από την άλλη, στο πρόσωπο της Πανδώρας, της πρώτης γυναίκας που στέλνει ο Δίας στους ανθρώπους, αυτής που συγκεντρώνει όλα τα καλά και όλα τα κακά, αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα ένα δώρο αλλά και μία τιμωρία.

Η σύλληψη του μύθου, δεν απομακρύνεται πολύ από αυτήν για το προπατορικό αμάρτημα και την εκδίωξη από τον παράδεισο της Παλαιάς Διαθήκης. Έκτοτε, οι θνητοί, ατελείς και υποκείμενοι στην έλλειψη θα παλεύουν με όλα τα δεινά, την απώλεια και το θάνατο. Η ελπίδα ωστόσο, και η δυνατότητα επανόρθωσης παραμένει, έστω και κλεισμένη τελευταία στο κουτί της συμφοράς.

Μια σειρά μύθων πραγματεύεται τις περιπλοκές κατά τη μετάβαση στην καταθλιπτική θέση, με κύριους εκείνους που αναφέρονται στην άρνηση της απώλειας και στην αποτυχία αποχωρισμού από το πρωταρχικό αντικείμενο. Σε έναν από τους πιο γνωστούς η Περσεφόνη κόρη της Δήμητρας απάγεται από τον Άδη με σκοπό να την κάνει γυναίκα του, βασίλισσα του κάτω κόσμου. Η απαρηγόρητη μητέρα της, αρχικά καταφεύγει στο παλάτι του Κελεού και αναλαμβάνει την ανατροφή του τελευταίου παιδιού του προσπαθώντας να το κάνει αθάνατο. Όταν τα σχέδια της ματαιώνονται, επιστρέφει σε οργισμένη απόγνωση και αφήνει τα σπαρτά να ξεραθούν και τη γη να μη βλασταίνει. Εντέλει φτάνει με τον Δια σε ένα διακανονισμό κατά τον οποίο θα ανεβαίνει η κόρη της πάνω στη γη για έξι μήνες το χρόνο και θα παραμένει στον Άδη άλλους τόσους. Στην αρπαγή της Περσεφόνης, ο αποχωρισμός από η μητέρα και η είσοδος στην σεξουαλικότητα ισοδυναμούν με θάνατο. Το πένθος της Δήμητρας δεν επιλύεται αλλά αντιμετωπίζεται με μανιακές άμυνες που καταρρέοντας δίνουν τη θέση τους σε εκδικητική καταστροφικότητα, αντιστροφή και σχάση.

Οι μύθοι του Τάνταλου και του Βελλερεφόντη διαπραγματεύονται  το ζήτημα της αποδοχής της έλλειψης και της θνητότητας. Ο Τάνταλος, ανοριοθέτητος, δοκιμάζει την παντογνωσία των Θεών, δίνει στους θνητούς την αμβροσία και απαιτεί αθανασία από το Δία . Είναι ο αιώνια τιμωρημένος για ασέβεια και περιφρόνηση των Θεών.

Ο Βελλερεφόντης σώζεται από το θάνατο τέσσερις φορές, με τη βοήθεια του Πήγασου, του αθάνατου αλόγου που του χαρίζει ο πατέρας του Ποσειδώνας. Τελικά πεθαίνει πέφτοντας από αυτό, όταν προσπαθεί να ανέβει στον Όλυμπο για να συμμετάσχει στο συμβούλιο των Θεών και να διαπιστώσει αν υπάρχουν πράγματι Θεοί. Ο Βελλερεφόντης σέβεται εν μέρει την αρχή της πραγματικότητας, καθώς αποδέχεται ότι η περιοχή της απόλυτης πληρότητας (αθανασία) ανήκει στους Θεούς, αναγνωρίζει τους  περιορισμούς του και σέβεται το νόμο του Πατέρα. Αυτό τον καθιστά σε θέση να ικανοποιήσει τις ενορμήσεις του μέσα στην πραγματικότητα με τη βοήθεια των γονεϊκών μορφοειδώλων (θεών). Στο τέλος πεθαίνει ριγμένος από το άτι της πραγματικότητας, όταν το χρησιμοποιεί για να ικανοποιήσει την ψευδαισθητική του επιθυμία για τελειότητα.

Σε μια άλλη ομάδα μύθων, ο αποχωρισμός έχει σχετικά επιτευχθεί αν και πάλι χωρίς να αποκλείονται οι παλινδρομήσεις σε σχιζοειδικές άμυνες, ενώ, η οιδιποδειακή προβληματική αλλού υποσημαίνεται και αλλού κυριαρχεί.

Οι Δαναΐδες, οι κόρες του Δαναού, αποτελούν φαλλικές γυναίκες, σε απόλυτη ταύτιση με τον πατέρα τους. Υπακούοντας στην εντολή του, αρνούνται το γάμο και σκοτώνουν τους συζύγους τους. Με αυτόν τον τρόπο ικανοποιούν τις αιμομικτικές φαντασιώσεις τους, με τίμημα όμως να μένουν αιώνια ανικανοποίητες (πίθοι των Δαναΐδων). Κυριαρχεί η προσκολητικότητα της λίμπιντο, με καθήλωση των λιβιδινικων επενδύσεων και αδυναμία εξεύρεσης νέων αντικειμένων. Η μόνη κόρη που αντιτίθεται, η Υπερμνήστρα, αντιμετωπίζει τη δίκη του πατέρα, με τη μορφή ενός σαδιστικού Υπερεγώ. Τη σώζει όμως η Αφροδίτη, αποκαθιστώντας ίσως μια ταύτιση με την οιδιπόδεια μητέρα, απαραίτητη για τη διαμόρφωση της ταυτότητας του φύλου και για η λύση του οιδιπόδειου.

Ο Περσέας, στην προσπάθειά του να απελευθερώσει την μητέρα του από το Πολυδέκτη, ωθείται στην περιπέτεια απαρτίωσής της σε ένα ενιαίο μητρικό αντικείμενο. Αυτό επιτυγχάνεται με το πέρασμά του μέσα από το διχασμό και την πάλη ανάμεσα στα κακά και τα καλά μερικά αντικείμενα της Klein (δηλ. τη Μέδουσα και τις Γραίες ως αναπαράσταση της αρχαϊκής επικίνδυνης μητέρας και τις Νύμφες και την Αθηνά ως τις εξιδανικευμένες εκδοχές της).

Ο Θησέας και ο Ιάσων επιχειρούν ταξίδια - άθλους, έχοντας αποδεχτεί τον αποχωρισμό και προσπαθώντας να επανορθώσουν τις απώλειες. Αναγνωρίζουν την έλλειψη, τη συμβολίζουν, και συνδιαλέγονται με τους περιορισμούς τους για να τις αναπληρώσουν.

Στον λαβύρινθο ο Θησέας συγκρούεται με την πιο αρχέγονη και θανατερή φύση του (το id, τις καταστροφικές ενορμήσεις του). Συναντά τα τρομακτικά του αντικείμενα, στο πρόσωπο του Μινώταυρου, και διασώζεται χάρη στον μίτο της Αριάδνης, τον έρωτα που συνδέει, επινοεί, κρατά συνέχεια και συνοχή. Σε κάποιους άλλους λαβυρίνθους, αυτούς της αναλυτικής συνεδρίας, η σκέψη, η επικράτηση των ενορμήσεων ζωής και η σύνδεση του αναλυτικού ζεύγους δίνουν το μίτο που οδηγεί προς τη θεραπεία.

Η συνάντηση με την Αριάδνη συμβαίνει μέσα σε οιδιποδειακά σενάρια, που ενέχουν την εγκατάλειψη του αιμομικτικού αντικειμένου - πατέρα της Μίνωα, αλλά δεν τελεσφορούν. Η Αριάδνη μένει πίσω, και οι θεοί χαρίζουν στον Θησέα την λήθη (απώθηση).

Ο Ιάσων πρέπει να φέρει από την Κολχίδα το χρυσόμαλλο δέρας, πολύτιμο μάλλον φαλλικό αντικείμενο, σύμβολο που σχετίζεται με την ιστορία της οικογένειας του και την επιστροφή της εξουσίας σε αυτήν. Η  επιχείρηση συνενώνει τις προσπάθειες όλων των γνωστών ηρώων της αρχαίας Ελλάδας, οι οποίοι και ακολουθούν την Αργώ. Η  εκστρατεία γίνεται λοιπόν κοινή τους υπόθεση. Ίσως διαφαίνεται σαφέστερα εδώ, η λειτουργία του μυθολογικού ήρωα ως προσώπου όπου προβάλλεται η επιθυμία για ανάκτηση  ναρκισσιστικής πληρότητας. Στο μύθο της Αργοναυτικής εκαστρατείας αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την επανακατοχή ενός πολύτιμου αντικειμένου που παρακρατείται από μια πατρική μορφή (τον Αία στην Κολχίδα), ή- από μια άλλη οπτική-  που πρέπει να αποσπαστεί από το εσωτερικό του μητρικού σώματος (τη σπηλιά του δράκοντα που φυλάει το δέρας, την κοιλιά του δράκοντα, μέσα στην οποία ο Ιάσων, σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, πρέπει να φτάσει για να το πάρει).

Ενδιαφέρον έχει να παρακολουθήσει κανείς πως παρουσιάζονται οι γυναικείες μορφές στους μύθους των ηρώων. Στις γυναίκες που ως βοηθοί τους συνοδεύουν, ή γίνονται το έπαθλό τους από τα ταξίδια τους σε κόσμους άγνωστους και μακρινούς, συναντάται συχνά ηπιότερη η αρχαϊκή μητέρα, συνδυάζοντας στο πρόσωπό της υποχθόνιες ιδιότητες και ερωτικά χαρακτηριστικά. Κύριος αντιπρόσωπός τους η Μήδεια, που φέρνει μαζί του ο Ιάσων επιστρέφοντας από την αργοναυτική εκστρατεία και που αργότερα προδίδει  ξεσηκώνοντας την ανίερη εκδίκησή της. Η Μήδεια γίνεται φόνισσα των παιδιών της. Η παρουσία των γυναικών αυτών σε τριγωνικές καταστάσεις φέρει πρώιμα χαρακτηριστικά και χρωματίζεται από σχιζοειδικές άμυνες. Θα διακρίναμε ίσως εκεί, αδυναμία πένθους, προσπάθεια για παντοδύναμο έλεγχο του αντικειμένου και ανεπεξέργαστη επιθετικότητα που βάλλει μαζικά τον ενδιάμεσο χώρο. Τα παιδιά χρησιμοποιούνται έτσι ως μερικά αντικείμενα, ως μέσα φθονερής αντεκδίκησης προς ένα σύζυγο που είτε εγκαταλείπει , είτε λειτουργεί ο ίδιος ως  παντοδύναμο, τυραννικό, ψευδοοιδιποδειακο αντικείμενο.

Οι μύθοι αυτοί χρωματίζονται από τέτοια καταστροφικότητα που μοιάζει να παραπέμπουν σε πρωιμότερη θέση, σε μια φαινομενικά γενετήσια επεξεργασία ενός αρχαϊκού φθόνου προς το μαστό. Η κυρίως επίθεση αφορά λιγότερο έναν/μια αντίζηλο και πιο πολύ τον δεσμό, τη γονεϊκή συνουσία, την αμοιβαία σχέση των γονιών. Πρόκειται για μια πρώιμη οιδιποδειακή προβληματική, που χαρακτηρίζεται από την σφοδρότητα της αμφιθυμίας, την επικράτηση στοματικών χαρακτηριστικών και μια ασάφεια συχνά στην επιλογή του σεξουαλικού αντικειμένου. Η σταδιακή πορεία για απαλλαγή των γυναικείων μορφών από αρχαϊκά επιθετικά χαρακτηριστικά και την απαρτίωσή τους σε γενετήσια αντικείμενα επιθυμίας περνά μέσα από άλλους μύθους : Αυτούς που μιλούν για την τιθάσευση πολεμοχαρών φαλλικών αμαζόνων (Ηρακλής – Ιππολύτη, Θησέας  - Αντιόπεια) ή από εκείνους όπου οι ηρωίδες χρησιμοποιούνται ως μερικά, κάτω από θριαμβευτικό έλεγχο αντικείμενα (αρπαγή της ωραίας Ελένης). Σε τυπικότερα τριγωνικά σενάρια, ως μοιραίες γυναίκες στον ανταγωνισμό δύο αντρών και υποκείμενες στο φθόνο του πέους, οι γυναίκες ηρωίδες συναντιούνται σε άλλες διηγήσεις (Φαίδρα – Ιππόλυτος – Θησέας, Εριφύλη – Άδραστος – Αμφιάραος).

Αναλύοντας το μύθο του Οιδίποδα κάτω από μια διαφορετική οπτική θα μπορούσαμε να σχολιάσουμε τα εξής : ο Λάιος, ο πατέρας του, εμφανίζεται καταρχήν θύτης, παραδομένος στα πάθη του. Κυριαρχούμενος από τη δύναμη των ενορμήσεων του γίνεται ο εισηγητής της παιδεραστίας σχετιζόμενος με τον Χρύσιππο, και γι’ αυτή του την πράξη τον βαραίνει κατάρα. Επίσης προϋπάρχει ο δικός του φόβος ευνουχισμού και αφανισμού από τον γιο του, γεγονός που τον οδηγεί στο να επιχειρήσει να θανατώσει τον νεογέννητο Οιδίποδα. Υπό αυτό το πρίσμα, ο Λάιος είναι λιγότερο αντικείμενο φθόνου ή ζήλιας για τα προνόμιά του, όπως τον θέλει η κλασική οιδιπόδεια κατάσταση, και περισσότερο ένας αρχαϊκός, ασύδοτος και διωκτικός πατέρας. Το αντεστραμμένο Οιδιπόδειο που υπαινίσσεται η ιστορία, όπου ένας ξεχασμένος Οιδίποδας στο πρόσωπο του Χρύσιππου εμπλέκεται σε ομοφυλόφιλη σχέση με τον πατέρα, έχει σκοτεινές, δολοφονικές προεκτάσεις και μεταφέρει την προβληματική από την διεκδίκηση της Οιδιπόδειας μητέρας στην καταστροφική εμπλοκή με έναν απειλητικό πατέρα που συγγενεύει με τον αρχαϊκό Κρόνο.

Μια άλλη διάσταση του μύθου αφορά τα εξής : όπως επισημαίνει ο Blum (1979) "η αναζήτηση της επίγνωσης – ενόρασης ήταν πάντα παράλληλη με την ευλογία της άγνοιας". Αυτό αντανακλάται στην ταλαιπωρία του Οιδίποδα μεταξύ του γνωρίζω – δεν γνωρίζω, μια αμφιταλάντευση η οποία παραπέμπει στην αμφιθυμία του θεραπευόμενου μεταξύ εναισθησίας και αντίστασης σ’ αυτή. Η σύζευξη του ότι ο Οιδίποδας αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα τον μωρότερο και τον εξυπνότερο άνθρωπο, σηματοδοτείται στην επίλυση του αινίγματος της Σφίγγας, το "γνώθι σ’ αυτόν", που σημαίνει ότι "είσαι άνθρωπος". Ο Οιδίποδας λοιπόν επιλύει μεν το αίνιγμα της ανθρώπινης ύπαρξης, δηλαδή αποδέχεται τον ανθρώπινο περιορισμό, αλλά φαίνεται ότι αυτή η γνώση δεν είναι αφομοιωμένη για τον ίδιο του τον εαυτό. Μη έχοντας εσωτερικεύσει αυτή τη γνώση, είναι καταδικασμένος να υπόκειται στη μοίρα και στο αναπόφευκτο.

Η εξέλιξη προς μια γνήσια καταθλιπτική φάση και η επιτυχής λύση του Οιδιποδείου, ίσως τελικά να βρίσκει την εκπλήρωσή της στον "πρώτο υποδειγματικό γάμο" της αρχαιότητας, αυτόν μεταξύ του Κάδμου και της Αρμονίας.

Ο Κάδμος ξεκινά την αναζήτηση της αδερφής του που έχει απαχθεί από τον Δία, συνοδευόμενος από τη μητέρα του. Στην πορεία κατορθώνει να μεταφέρει τις λιβιδινικές αιμομικτικές επενδύσεις από τα πρωταρχικά αντικείμενα αγάπης σε νέα μη αιμομικτικά (Αρμονία). Μάλιστα, η Αρμονία (κόρη της Αφροδίτης και του Άρη) είναι αυτή που ενώνει, που συνδέει, που δημιουργεί, ίσως η προσωποποίηση του Έρωτα του Φρόυντ.

Στο μύθο αυτό ο Κάδμος, προκειμένου να παντρευτεί την Αρμονία, πρέπει πρώτα να σκοτώσει με τις δικές του δυνάμεις το Φίδι που φυλά την πηγή, βιώνοντας την υπαρξιακή μοναξιά, ώστε στη συνέχεια να μπορέσει να θεμελιώσει τη δική του πολιτεία, διαδικασία η οποία ολοκληρώνεται με το γάμο του, θυμίζοντας μας ότι πρέπει κανείς να μπορεί να υπάρχει και μόνος του για να υπάρξει με τους άλλους. Τονίζεται εδώ η αποεπένδυση των γονεϊκών  μορφοειδώλων και η σύμμειξη των ενορμήσεων ζωής και θανάτου.

Τελειώνοντας, θα λέγαμε ότι ο δεύτερος και λιγότερο πρωτόγονος κύκλος της μυθολογίας, περιέχει κυρίως οικογενειακά σενάρια αλλά και κάποια υπολείμματα αρχαϊκότερων στοιχείων.

Η εστίαση μεταφέρεται από τις περιπέτειες των θεών (αρχαϊκό, αδιαφοροποίητο από το Id Υπερεγώ), στις περιπέτειες ηρώων που γενικά δεν ξεφεύγουν πολύ από τα ανθρώπινα μέτρα. Εδώ, υπάρχουν νόμοι και άρα παραβίαση, τιμωρία, ενοχή και εξιλέωση ενώ τα εγκλήματα βαραίνουν πολλές συνεχόμενες γενιές. Οι ήρωες είναι ταυτόχρονα θύτες και θύματα, ποτέ ξεκάθαρα καλοί ή κακοί (ολόκληρα πρόσωπα). Αναλαμβάνουν, έστω και μερικώς, ευθύνη για τις πράξεις τους, αφού αναμένουν την τιμωρία και επιζητούν την εξιλέωση. Απομακρυνόμαστε εδώ από το μαγικό και παντοδύναμο στοιχείο που υπάρχει στους ανταγωνισμούς των θεών και ερχόμαστε, μέσω των παθών και των παθημάτων των ηρώων, πιο κοντά στην ανθρώπινη φύση. Σηματοδοτείται το πέρασμα από την άρνηση και την προβολή σε μια γνώση του τι γίνεται σε εμάς, δηλαδή στην πραγματικότητα, σε ένα είδος ωριμότητας και αυτογνωσίας. Βρισκόμαστε ίσως μπροστά σε μια μετάβαση από την παρανοειδή – σχιζοειδή θέση όπου όλα είναι δυνατά, κυριαρχεί η παντοδυναμία και οι διώκτες βρίσκονται έξω από εμάς, σε κάτι που προσεγγίζει περισσότερο την καταθλιπτική θέση, όπου οι ιστορίες των ηρώων αντικατοπτρίζουν τη συνειδητοποίηση της ατομικότητας, της ευθύνης, της ενοχής. Από τη στιγμή που κανείς αποδέχεται ότι η απαρχή του ανθρώπινου γένους είναι συνυφασμένη με τα δεινά, φεύγει από την παρανοειδή θέση της παντοδυναμίας και του μαγικού (το κουτί της Πανδώρας). Τότε πια ζητά τη γνώση, η οποία γνώση είναι το να "δει" (και προς τα μέσα και προς τα έξω), το να ζήσει με τους άλλους ανθρώπους, πράγμα το οποίο συνεπάγεται ένα ελάχιστο πόνου, απογοήτευσης και άγους, όπως αυτά αντικατοπτρίζονται στους άθλους των ηρώων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (ΕΛΛΗΝΙΚΗ)

Κερενυϊ  Κ. (1974) Η Μυθολογία των Ελλήνων, Αθήνα, Εκδ. Εστία.

Σακελλαρόπουλος Π., Παναγιώτου Κ., Ευστρατίου Σ. () Η αρχαϊκή μητέρα – Μυθολογία και βασικές ψυχαναλυτικές έννοιες

Σήγκαλ Χ. (1995) Μέλανι Κλάιν, Αθήνα, Εκδ. Καστανιώτης.

Σήγκαλ Χ. (2001) Εισαγωγή στο έργο της Μέλανι Κλάιν, Αθήνα, Εκδ. Καστανιώτης.

Freud
Σ. (1993) Η Ερμηνεία των Ονείρων, Αθήνα, Εκδ. Επίκουρος.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ)

Bion W. R (1959) "Attacks on linking", Int. J. Psycho – Anal. 40 :308 – 15

Blum H.P (1985) Defense and resistance: Historical perspective and current concepts. New York: International Universities Press.

Freud S. (1920) Beyond the pleasure principle. S.E. 18, pp. 7 – 64.

Freud S. (1923) The Ego and the Id. S.E. 19, pp. 12 – 66.

Hinshelwood R.D. (1995) Clinical Klein. London : Free Association Books.

Klein M. (1957) Envy and Gratitude. Tavistock.

Levi – Strauss C. (1963) "The Effectiveness of Symbols" in Levi – Strauss, Structural Anthropology 1, Penguin Books, pp. 186 – 204.

Loewald H.W. (1979) "The waning of the Oedipus complex" in Papers on Psychoanalysis, New Haven, CT : Yale UP, pp. 384 – 404.

[Rose]

http://archive.enet.gr/online/online_issues?pid=51&dt=29/09/2006&id=29741076

Ψυχανάλυση & Μύθος
Από τους αρχαιοελληνικούς μύθους στους μύθους της ψυχανάλυσης

Συζήτηση με τον Alain de Mijola και τον Νίκο Γκουγκουλή

Με αφορμή το συνέδριο που θα διεξαχθεί σε λίγες μέρες στην Αθήνα, για τους αρχαιοελληνικούς μύθους και την ψυχανάλυση, θέσαμε ηλεκτρονικά μερικά ερωτήματα σε δύο επίλεκτα μέλη της Διεθνούς Εταιρείας για την Ιστορία της Ψυχανάλυσης. Στον Alain de Mijola, ιδρυτή και επίτιμο πρόεδρο της Διεθνούς Εταιρείας, και στο γενικό γραμματέα της Νίκο Γκουγκουλή. Ο Alain de Mijola είναι ψυχίατρος-ψυχαναλυτής, διδάσκων, μέλος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Παρισίων και της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στην Αθήνα θα αναγορευθεί επίτιμος διδάκτωρ του Παντείου Πανεπιστημίου. Ο Νίκος Γκουγκουλής είναι ψυχίατρος-ψυχαναλυτής, μέλος της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Παρισίων και της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας.

Βαγγέλης Καραμανωλάκης-Η ελληνική μυθολογία αποτέλεσε ένα προνομιακό πεδίο πάνω στο οποίο στηρίχτηκε ο Ζίγκμουντ Φρόιντ για να ονομάσει και να περιγράψει μερικές από τις βασικές έννοιες της ψυχανάλυσης. Πόσο καθοριστική για τη συγκρότηση της ψυχαναλυτικής θεωρίας και τεχνικής στάθηκε η ενασχόληση με την αρχαία Ελλάδα; Υπήρξαν βασικές διαφοροποιήσεις στις μετά τον Φρόιντ προσεγγίσεις, στο πλαίσιο, μάλιστα, των ρήξεων και των σχισμάτων στην ιστορία του ψυχαναλυτικού κινήματος;

Alain de Mijola: «Ο μύθος του Οιδίποδα έχει πάρει τη θέση του ακρογωνιαίου λίθου της ψυχαναλυτικής θεωρίας. Ο Φρόιντ συνάντησε τον Οιδίποδα του Σοφοκλή στα γυμνασιακά του χρόνια. Στις τελικές εξετάσεις του Λυκείου μετέφρασε τον "Οιδίποδα τύραννο" και βαθμολογήθηκε με άριστα. Η εγγραφή, όμως, του Οιδίποδα στην ψυχαναλυτική θεωρία πρέπει να χρονολογηθεί το 1897. Σε μια επιστολή στον Φλις, σε ένα κρίσιμο σημείο της αυτοανάλυσής του, ο Φρόιντ αναφέρεται στην ταύτιση του με το κεντρικό θέμα της τραγωδίας: την έλξη για τη μητέρα και την εχθρότητα για τον πατέρα. Ο Φρόιντ διατυπώνει την ιδέα ότι το φαινόμενο αυτό έχει μια γενικότερη, δομική αξία. Η πρώτη αυτή αναφορά ακολουθήθηκε και από άλλες. Βέβαια πρέπει να τονίσω ότι ο Φρόιντ δεν ασχολείται με το μύθο, αντιθέτως, χρησιμοποιεί το μύθο για να απεικονίσει την κλινική και θεωρητική του σκέψη.

Η αξία του αρχαιοελληνικού μύθου είναι ένα πολιτισμικό φαινόμενο. Είκοσι χρόνια μετά τον Οιδίποδα ο Φρόιντ θα χρησιμοποιήσει το μύθο του Νάρκισσου για να δώσει μορφή στην ιδέα του έρωτα που δεν εστιάζεται στον άλλον, αλλά στον ίδιο τον εαυτό. Πολλοί ψυχαναλυτές ερεύνησαν άλλους μύθους. Οι πρωτότυπες αυτές ιδέες ή επεκτάσεις στο χώρο του οιδιπόδειου μύθου (π.χ. το θέμα του Λάιου) έχουν φυσικά τεράστιο ενδιαφέρον, αλλά δεν θα μπορούσαν να ξεκινήσουν αυτόνομα, χωρίς τη στήριξη στον κεντρικό μύθο του Οιδίποδα. Οσον αφορά τις πρώιμες διαμάχες, δεν νομίζω ότι επηρεάστηκαν από τον Οιδίποδα, σίγουρα όμως πήραν τη μυθική διάσταση ενός θρησκευτικού αφορισμού».

Νίκος Γκουγκουλής: «Η συνάντηση του Φρόιντ και της ψυχανάλυσης με τον αρχαιοελληνικό μύθο είναι θέμα ιστορικής συγκυρίας. Θα πρέπει να θυμηθούμε ότι ο Φρόιντ, όπως και όλοι οι καλλιεργημένοι άνθρωποι του 19ου αιώνα, στη Δυτική Ευρώπη, είχε μια κλασική παιδεία, η σκέψη του ήταν εξοικειωμένη με την αρχαιοελληνική παράδοση. Η εξοικείωση αυτή σημαίνει ότι τα συνειρμικά πεδία της δυτικοευρωπαϊκής διανόησης ανοίγονται εύκολα στον ελληνικό μύθο, σαν να ήταν κομμάτι της παιδικής τους ηλικίας. Ισως πρέπει να τονιστεί από την αρχή ότι τον Φρόιντ τον απασχόλησε ο μύθος του Οιδίοποδα όπως παρουσιάζεται στην τραγωδία του Σοφοκλή. Σε μια έντονη στιγμή της αυτοανάλυσης του ο Φρόιντ ταυτίζεται με την τραγική μορφή του Οιδίποδα σε δύο σημεία. Το πρώτο που όλοι ξέρουμε: την αιμομικτική έλξη για τη μητέρα και τη φονική εχθρότητα για τον πατέρα. Το δεύτερο, που τείνουμε να το ξεχνάμε: την ακάματη εσωτερική πάλη για να φτάσει στην αλήθεια, ανεξάρτητα από το τίμημα. Ο Φρόιντ, λοιπόν, χρησιμοποιεί εδώ, όπως και αλλού (μην ξεχνάμε το παράδειγμα του Νάρκισσου), το μύθο για να δώσει μορφή σε προβληματισμούς που δεν μπορούν να βρουν ικανοποιητικές λύσεις με την υπάρχουσα θεωρία. Η νέα ώθηση της θεωρίας περνά λοιπόν από μια πρώτη μορφοποίηση, η οποία αργότερα θα γίνει θέμα βαθύτερης επεξεργασίας. Με αυτή την έννοια, η σχέση αρχαίας Ελλάδας και ψυχανάλυσης είναι ένα θέμα δυτικοευρωπαϊκής παιδείας του 19ου αιώνα. Στο βαθμό που η ψυχανάλυση ξεφεύγει από τα ιστορικά και γεωγραφικά αυτά όρια, είναι προφανές ότι θα συναντήσει νέες μορφοποιήσεις, για παράδειγμα, τους αιγυπτιακούς ή ακόμη τους ινδικούς μύθους και φυσικά και άλλες μορφές από άλλες μυθολογικές παραδόσεις. Ηδη από τις πρώτες διαφοροποιήσεις στο ψυχολογικό κίνημα, ο Γιουνγκ προσπάθησε να γενικεύσει τη μελέτη του μύθου. Το σημείο αυτό είναι ένα από τα πιο σημαντικά θέματα διαμάχης στην ιστορία της ψυχανάλυσης και ελπίζω να υπάρξει αρκετή συζήτηση στο συμπόσιο».

-Τον αιώνα που πέρασε οι γνώσεις μας για την αρχαία μυθολογία διευρύνθηκαν, καινούρια ερωτήματα και οπτικές προστέθηκαν από διαφορετικούς γνωστικούς χώρους. Υπήρξε αλληλεπίδραση, και προς ποια κατεύθυνση, της ψυχανάλυσης με αρχαιογνωστικούς κλάδους;

Νίκος Γκουγκουλής: «Η σχέση της ψυχανάλυσης με τους γνωστικούς χώρους της αρχαιογνωσίας και της ανθρωπολογίας είναι άλλοτε σχέση διαλόγου και αμφίδρομης γονιμοποίησης και άλλοτε σχέση πολεμικής. Η ψυχανάλυση έχει εμπνεύσει τις πρωτοπόρες έρευνες του Γκέζα Ροχάιμ. Αντιθέτως, πολλοί αρχαιοελληνιστές έχουν εκφράσει επιφυλάξεις για τις φροϊδικές ερμηνείες. Ισως πρέπει να περάσει ακόμη κάποιος καιρός για να καταλάβουμε ότι ο Φρόιντ δίνει μια νέα διάσταση στο μύθο».

-Ποιοι ήταν οι λόγοι ίδρυσης της Διεθνούς Εταιρείας για την Ιστορία της Ψυχανάλυσης; Γιατί δημιουργήθηκε μια εταιρεία για την ιστορία ενός γνωστικού πεδίου, το οποίο κατεξοχήν στον 20ό αιώνα μάς δίδαξε την αξία των μύθων και νομιμοποίησε τις πολλαπλές εκδοχές της ιστορίας, προσωπικής και μη;

Alain de Mijola: «Ιδρυσα τη Διεθνή Εταιρεία για την Ιστορία της Ψυχανάλυσης το 1985, με σκοπό να υπάρξει ένας χώρος έρευνας με κύριο άξονα το έργο του Ζ. Φρόιντ. Η ιστορία της ψυχανάλυσης, δυστυχώς, γράφτηκε στα πρώτα της βήματα σε μυθική γραφή. Ο Φρόιντ παρουσιάζεται σαν μια ηρωική και μοναχική μορφή του επιστημονικού χώρου. Η ψυχανάλυση εμφανίζεται σαν γέννημα ενός μοναχικού ερευνητή. Η δουλειά μας τα τελευταία χρόνια έχει επιτρέψει να ξεφύγουμε από αυτόν το μύθο. Η ιστορία της ψυχανάλυσης έχει γίνει ένας νέος γνωστικός χώρος. Κάθε δύο χρόνια η εταιρεία διοργανώνει μια διεθνή συνάντηση, έτσι ώστε οι ερευνητές του χώρου της Ιστορίας της Ψυχανάλυσης να έχουν την ευκαιρία να συζητήσουν τις έρευνες τους. Φέτος, η Εταιρεία σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας (ΕΕΨΨ) διοργανώνει ένα Συμπόσιο με θέμα την Ιστορία και τη λειτουργία του Μύθου στην Ψυχανάλυση. Πιστεύω ότι η επιλογή της Αθήνας ως χώρου διοργάνωσης είναι ιδιαίτερα επιτυχημένη».

-Πόσο επίκαιρη είναι σήμερα η ενασχόληση της ψυχανάλυσης με το μύθο, και ιδιαίτερα τον αρχαιοελληνικό; Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που πιστεύετε ότι εξασφαλίζουν την επικαιρότητά του στην ψυχαναλυτική σκέψη, τη δυνατότητα χρήσης του και κυρίως των διαφορετικών αναγνώσεων του;

Νίκος Γκουγκουλής: «Ο μύθος συμπυκνώνει τον ανθρώπινο προβληματισμό σε μια δεδομένη στιγμή. Το σημείο αυτό υπογραμμίζεται έντονα με τη σκέψη των τραγικών, και ιδιαίτερα του Ευριπίδη. Θυμηθείτε πώς ο τραγικότερος των τραγικών, όπως έλεγε ο Αριστοτέλης, χειρίζεται το μυθικό καμβά για να εισαγάγει έναν νέο προβληματισμό. Η Ελένη, η Ιφιγένεια, η Εκάβη στα χέρια του Ευριπίδη στοιχειοθετούν έναν νέο προβληματισμό σε σχέση με τις παλαιότερες επεξεργασίες. Με αυτή την έννοια, η επικαιρότητα των υπέροχων μορφών που μας έχει παραδώσει ο ελληνικός μύθος είναι διαρκής. Αυτό, όμως, που σίγουρα μπορεί να αλλάξει είναι η κεντρικότητα του ενός ή του άλλου μύθου. Στην κλινική πρακτική, για παράδειγμα, ο Ορέστης είναι μια μορφή αναγκαία για να σκεφτούμε το παραλήρημα, θέμα που έχει μελετήσει η Μέλανι Κλάιν. Αντίστοιχα, ο μύθος του Περσέα έχει δώσει ένα από τα ωραιότερα παραδείγματα για την ψυχαναλυτική πρακτική με τις ψυχωσικές παθήσεις.

-Η ψυχανάλυση αντλεί από την κλινική εμπειρία. Οι νέες παθολογίες αποτελούν ένα γνωστικό πεδίο που ωθεί τη θεωρία στα όριά της. Επόμενο είναι να αντλήσει ξανά από το χώρο του μύθου και είναι πολύ πιθανό ο Οιδίποδας να παραμεριστεί από την κεντρική του θέση και να την αφήσει σε άλλους προβληματισμούς. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι χάνει στο παραμικρό τη σημασία του, απλώς είναι πιθανό άλλοι μύθοι να απασχολήσουν περισσότερο την κλινική έρευνα».

Alain de Mijola: «Ο πλούτος του θέματος είναι τεράστιος. Θα επιμείνω σε δύο άξονες: α) στην εμφάνιση και την αναφορά στο μύθο στην ψυχαναλυτική θεωρία και πρακτική, και β) στην παρουσία του μύθου στη διήγηση της ιστορίας της ψυχανάλυσης. Κοντά στις νέες θεωρίες, η ελληνική μυθολογία αποτελεί για μας ένα ζωντανό κομμάτι της ψυχαναλυτικής κουλτούρας. Ας θυμηθούμε ότι σε ηλικία 78 χρόνων ο Φρόιντ αισθανόταν υπερήφανος για τις άφθονες αναμνήσεις του από τα αρχαιοελληνικά κείμενα».

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 29/09/2006

[Rose]

http://news.disabled.gr/?p=10662

Η Ψυχανάλυση ανάμεσα στην Ιστορία και το Μύθο

Η σχέση ψυχανάλυσης με την Ιστορία αλλά και τη μυθολογία είναι ουσιαστική και πολυσήμαντη. Η σχέση της με την Ιστορία είναι προφανής από τη στιγμή που συνδέθηκε από την αρχή με την αποκατάσταση της προσωπικής ιστορίας του ασθενούς. Βέβαια εγείρονται επιστημολογικά ζητήματα που αφορούν το βαθμό κατά τον οποίο οι ανθρώπινες δυσκολίες επηρεάζουν την Ιστορία και κατά πόσον η Ιστορία επηρεάζεται από αυτές. Αυτό αποκτά μεγαλύτερη σημασία αν αναλογιστούμε την ιστορία της ψυχανάλυσης, την ιστοριογραφία της ή και τη μυθοπλασία της

Η σχέση της Ιστορίας με το μύθο αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού η πρώτη υπακούει ή θα έπρεπε να υπακούει στην αρχή της πραγματικότητας, ενώ ο μύθος αποτελεί τη συμβολική της αναπαράσταση. Ο μύθος δομείται από επιλεγμένα γεγονότα και αναμνήσεις που συμφωνούν με τη συλλογική επιθυμία, τα αισθήματα και τα ιδανικά ενός λαού. Ο ιστορικός, φυσικά, έχει την άνεση να πιστοποιήσει την αλήθεια με όσα μέσα έχει στη διάθεση του, ενώ ο ψυχαναλυτής, εντός του γνωστικού πεδίου (discipline) στο οποίο τοποθετείται, περιορίζεται στο ό,τι ο ασθενής αναφέρει στο αναλυτικό πλαίσιο. Είναι αδύνατον να αποφανθεί για το εάν ένα αναφερόμενο γεγονός όντως έλαβε χώρα με τον τρόπο που ο ασθενής το διηγείται. Αυτό αποτελεί ένα αναπάντητο ερώτημα που τον υποχρεώνει να κινείται ανάμεσα στην ιστορία του αναλυόμενου και τον προσωπικό του μύθο. Ετσι σήμερα κατανοούμε την ψυχανάλυση περισσότερο ως τη δυνατότητα μιας υπομονετικής ανακατασκευής της ιστορίας του αναλυόμενου, μέσω της εξιστόρησης. Αυτή η προσέγγιση μας οδηγεί στην ανακάλυψη της «προσωπικής αλήθειας» του καθενός από την οποία και εξυφάνθηκε και ο προσωπικός του μύθος. Αυτό γίνεται προφανές αν αναλογιστούμε την ουσιώδη διαφορά ανάμεσα στον ιστορικό και τον ψυχαναλυτή, που είναι η σχέση τους με το χρόνο. Ενώ ο ιστορικός υποχρεώνεται να τον αντιμετωπίζει σαν οριστικά τετελεσμένο, ο ψυχαναλυτής έχει το προνόμιο να ταξιδεύει μέσα σε αυτόν και να παρακολουθεί, ακόμα και να συμμετέχει, τη δημιουργία των ιστορικών ή μυθικών γεγονότων του αναλυόμενου (μεταβίβαση). Ετσι, από ψυχαναλυτικής σκοπιάς, η «αλήθεια» δεν είναι η πραγματική αλήθεια ενός ή μιας σειράς γεγονότων, αλλά μάλλον μια εκδοχή της αλήθειας, όπως αυτή κατασκευάστηκε από τον ασθενή μέσω της αλληλεπίδρασης με τα πρωταρχικά του αντικείμενα.

Ο ψυχαναλυτής μέσω της αναβίωσης αυτού του μύθου και καθώς τοποθετείται σε πρωταγωνιστική θέση από τον ασθενή, είναι σε θέση να τον αλλάξει. Εδώ διαπιστώνουμε μια περαιτέρω διαφορά ανάμεσα στον ιστορικό και τον ψυχαναλυτή. Ενώ ο πρώτος, κάποτε και ανεπιτυχώς, καλείται να καταγράψει την Ιστορία ως γεγονός, ο ψυχαναλυτής οφείλει να της δώσει μια δεύτερη ευκαιρία

Την αποκατάσταση του μύθου, που είχε επί μακρόν αντιμετωπιστεί με περιφρόνηση από πολλούς ιστορικούς, την οφείλουμε, σε μεγάλο βαθμό, στον Φρόιντ, ο οποίος με την εγκατάλειψη της θεωρίας της αποπλάνησης ως αιτία των νευρώσεων (ιστορική αιτιολογία) θα τοποθετήσει στη θέση της το μύθο του Οιδίποδα.

Σύμφωνα με την κλασική ψυχαναλυτική προσέγγιση, ο μύθος (η ιστορία της επιθυμίας) νοείται ως σχηματισμός του ασυνειδήτου που διαθέτει λιβιδινική αξία για το λαό, όπως ακριβώς η φαντασίωση, το όνειρο ή το παραλήρημα για το υποκείμενο. Από αυτήν την άποψη η ψυχική πραγματικότητα των ατόμων εκφράζεται μέσα από την ιστορική και κοινωνική συλλογική πραγματικότητα και η ψυχανάλυση δείχνει, μέσα στους μύθους των λαών αλλά και στο προσωπικό μυθιστόρημα του νευρωτικού, την εξιδανικευμένη προβολή του ασυνειδήτου. Με αυτή την έννοια οι μύθοι, συλλογικοί ή ατομικοί, αντιστοιχούν σε φαντασιώσεις, οι οποίες επιδρούν, συνιστούν ή τροποποιούν το ιδανικό του εγώ και το προ ή μετα-οιδιποδειακό υπερεγώ. Επίσης προωθούν ποικίλες ταυτοποιήσεις και μετουσιώσεις. Επιπλέον, η μυθολογία, όντας μέρος της συλλογικής πολιτισμικής κληρονομιάς, μεταδιδόμενη φυλογενετικά μέσω προφορικών παραδόσεων, συνεισφέρει στη δημιουργία των πρωταρχικών φαντασιώσεων και των οικογενειακών όπως και πολιτισμικών μύθων.

Η διαφοροποίηση της μυθολογίας (μιας παραγωγής της επιθυμίας μέσω της φαντασίας) από την Ιστορία μπορεί να γίνει από το βαθμό αντικειμενικότητας που περιέχει η καθεμιά. Ετσι, μοιραία, η Ιστορία οφείλει να έχει μεγαλύτερη σχέση με την πραγματικότητα από ό,τι ο μύθος, στον πυρήνα του οποίου μπορούμε να ανιχνεύουμε τη συλλογική αλήθεια της επιθυμίας την οποία δομεί και εκφράζει.

Οι μύθοι αποτελούν μια μεταγραφή αρχαιότερων τελετουργιών-ιεροτελεστιών, οι οποίες σκοπό είχαν τον έλεγχο των φόβων για την εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα. Η αλληλουχία των πράξεων στις ιεροτελεστίες με τις φράσεις στο μύθο, το παραμύθι και το όνειρο ισοδυναμεί με το πέρασμα από την πράξη στο λόγο και το συμβολισμό.

Η μελέτη των μύθων οδηγεί στη σχέση ανάμεσα στο βίωμα και την αναπαράστασή του.

Η ελληνική μυθολογία γοήτευε τον ιδρυτή της ψυχανάλυσης λόγω της συνεκτικότητάς της αλλά και του ρόλου που διαδραματίζουν ο έρωτας και η σεξουαλικότητα σε αυτή τη μυθολογία-θρησκεία, στην οποία η σαρκική ηδονή δεν θεωρείται αμαρτία αλλά δικαίωμα το οποίο οι Θεοί ή η φύση έδωσαν στον άνθρωπο. Από αυτήν τη σκοπιά η ελληνική μυθολογία προσέφερε την απαραίτητη «νομιμοποίηση» για την ανακάλυψη της παιδικής και ενήλικης σεξουαλικότητας από τον Φρόιντ.

Αναμφίβολα οι μυθολογίες των διαφόρων λαών έχουν κοινά στοιχεία και δεν είναι σπάνια η υιοθέτηση ενός μύθου από διάφορους λαούς. Βέβαια, όλες οι μυθολογίες δεν επιτυγχάνουν στον ίδιο βαθμό να εκφράσουν την επιθυμία του λαού που τις δημιούργησε, καθώς ορισμένες έμειναν αγκιστρωμένες σε πιο αρχαϊκές «μαγικές» επιθυμίες και δεν μπόρεσαν να εκφράσουν όλη την κλίμακα των πνευματικών επιθυμιών των ανθρώπων.

Η ελληνική μυθολογία μπόρεσε να αποδώσει σε όλη της την πληρότητα την ανθρώπινη εξέλιξη. Είναι η μόνη που δεν αποκρύπτει την αναπαράσταση των ενορμήσεων και επομένως η μόνη που περιλαμβάνει όλη την κλίμακα της ψυχοσεξουαλικής εξέλιξης. Από το αρχέγονο στοματικό στάδιο (Τιτάνες, Κρόνος) έως τη γενετήσια οιδιπόδεια οργάνωση (Ολύμπιος Ζευς). Επίσης διαθέτει ποικιλία χαρακτήρων που αναπαριστούν όλη την ψυχολογία , την ψυχοπαθολογία ή και ακόμα τις αρχές λειτουργίας του ψυχικού οργάνου. Οι Ερινύες την αρχέγονη τιμωρία, η Δίκη τη δικαιοσύνη, η Αρετή την αρετή κ.τ.λ.

Οι τραγικοί συγγραφείς, εκφράζοντας την ταχεία εξέλιξη του ψυχισμού κατά τον 5ον π.Χ. αιώνα, αναδομούν τους μύθους, προφορικούς και γραπτούς. Η ελληνική μυθολογία προσέφερε πολλά στην ψυχανάλυση, καθώς ο Φρόιντ διάλεξε τους μύθους του Οιδίποδα και του Ναρκίσσου και τους τοποθέτησε σαν ακρογωνιαίους λίθους στη θεωρία αλλά και την πρακτική του. Η ελληνική τραγωδία με το ανθρωπολογικό μήνυμα της συνενώνει σχεδόν όλο το φάσμα των φροϊδικών αντιλήψεων και το «οιδιπόδειο σύμπλεγμα» βρίσκεται στον πυρήνα αυτού που σήμερα αποκαλούμε σύγχρονο πολιτισμό. Το πέρασμα από τον Αισχύλο στον Σοφοκλή αποτελεί, σε λογοτεχνική μορφή, το πέρασμα από το προγενετικό στο γενετικό στάδιο της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του ανθρώπου.

Κλείνοντας αυτήν τη σύντομη εισαγωγή επάνω στη σχέση της ψυχανάλυσης με το μύθο και την Ιστορία θα ήθελα να προσθέσω πως σε μια τέτοια ιστορική συγκυρία σαν τη σημερινή, η οποία χαρακτηρίζεται από ιδεολογική φτώχεια, όπου απουσιάζει το γνήσιο ενδιαφέρον για την πνευματικότητα και τη σκέψη και δεν προωθείται η εσωτερικότητα των ανθρώπων, ένα διεθνές ψυχαναλυτικό συνέδριο για την Ιστορία και τους μύθους, το ρόλο που έπαιξαν στην οικοδόμηση της θεωρίας της ψυχανάλυσης αλλά και το ρόλο που εξακολουθούν να διαδραματίζουν σήμερα, τόσο στην κλινική πρακτική όσο και στη ζωή μας, αποτελεί μια αναγκαία πράξη πολιτισμού.

Μια αναγκαιότητα κατά την οποία η ψυχανάλυση, ως τρόπος σκέψης και κατανόησης, καλείται να αποκαταστήσει την εσωτερικότητα και το νόημα που λείπει σε αυτόν τον 21ο αιώνα που απειλητικά εισήλθε στη ζωή μας.

* Ψυχίατρος, ψυχαναλυτής-ψυχοθεραπευτής, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχαναλυτικής Ψυχοθεραπείας

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΡΗΓΑ*
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – 29/09/2006