Πάνω από είκοσι χρόνια διαρκεί η αντιπαράθεση για την καταγωγή του κλασικού πολιτισμού, με κύριους αντιπάλους την αμερικανίδα καθηγήτρια Κλασικής Ιστορίας Μαίρη Λέφκοβιτς και τον βρετανό καθηγητή Μάρτιν Μπερνάλ. Η κυκλοφορία του βιβλίου της Λέφκοβιτς στα ελληνικά φέρνει εκ νέου το ζήτημα στο προσκήνιο
της ΜΑΙΡΗΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ | Κυριακή 13 Σεπτεμβρίου 2009
Είκοσι χρόνια τώρα παρακολουθούμε μια διαμάχη άνευ προηγουμένου στον χώρο των κλασικών σπουδών, με εκτενείς συζητήσεις στα πανεπιστήμια και στα σχολεία και με πρωτοφανή κάλυψη από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης γύρω από το βιβλίο του Μάρτιν Μπερνάλ Μαύρη Αθηνά-Οι αφροασιατικές ρίζες του κλασικού πολιτισμού. Ο πρώτος τόμος τηςΜαύρης Αθηνάς , ο οποίος κυκλοφόρησε το 1987 με υπότιτλοΤο μύθευμα της αρχαίας Ελλάδας 1785-1985, έκανε αμέσως γνωστό τον συγγραφέα του ως υποστηρικτή των σημιτικών λαών και των πολιτισμών τους απέναντι στους γερμανούς προπαγανδιστές και άλλους αντισημίτες του 19ου και του 20ού αιώνα. Συγκεκριμένα, ο Μπερνάλ υποστήριξε ότι για λόγους ρατσισμού και αντισημιτισμού οι δυτικοί κλασικιστές και ιστορικοί της αρχαιότητας έχουν αποκρύψει την πραγματικότητα σχετικά με τη συμβολή των αρχαίων Φοινίκων και των αρχαίων Αιγυπτίων στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ο «Guardian» αφιέρωσε ένα δισέλιδο άρθρο στον πρώτο τόμο και από τότε διάφοροι δημοσιογράφοι και ακαδημαϊκοί ιδιοποιήθηκαν τη νέα θεωρία, με αποκορύφωμα τη δήλωση του Τζον Χέντρικ Κλαρκ ότι«οφείλουν να παραδεχθούν πως τα θεμέλια αυτού που ονομάζεται δυτικός πολιτισμός τέθηκαν από μη Ευρωπαίους».
Η εθνότητα και η φυλή
Ηδιαμάχη έμοιαζε να μη μας αφορά, αφού εξελισσόταν κυρίως στο πλαίσιο του πολιτικού διαλόγου που αναπτύσσεται σήμερα στα αμερικανικά πανεπιστήμια. Οι αφροκεντριστές ακαδημαϊκοί συμπεριέλαβαν πρόθυμα το βιβλίο στον διάλογό τους με τους κλασικιστές, ενώ το ντοκυμαντέρ «Μαύρη Αθηνά» (τέλη του 1991) και διάφορα άρθρα στον Τύπο («Νewsweek», «Εbony», «Τhe Νew Rebublic») επιβεβαίωσαν τον ρόλο που διαδραμάτισαν οι απόψεις του Μπερνάλ σε αυτόν τον διάλογο. Ο «Ιndependent» το ανακήρυξε βιβλίο της χρονιάς και η Βρετανίδα Μάργκαρετ Ντραμπλ υποκλίθηκε μπροστά στην πιο παράξενη ακαδημαϊκή αντιπαράθεση της εποχής μας. Εφόσον το ζήτημα αναφερόταν σε ένα τόσο φορτισμένο συναισθηματικά θέμα, όπως είναι η εθνότητα και η φυλή, δεν ήταν εύκολο να σβήσει η φλόγα που άναψε.
Παρ΄ όλα αυτά δεν άργησαν να εμφανιστούν οι δριμείες επικρίσεις των κλασικιστών, οι οποίες έδωσαν νέα τροφή στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Η υπόθεση του Μπερνάλ ότι ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός ήταν αφρικανικής προέλευσης προκάλεσε τη χλεύη, ενώ σε τηλεοπτικά προγράμματα όπως το «60 Μinutes» του τηλεοπτικού δικτύου CΒS βγήκε το συμπέρασμα πως η θεωρία αυτή ήταν βασικά μια προσπάθεια να εφοδιαστούν οι μαύροι με αυτοεκτίμηση ώστε να αισθανθούν ότι είναι μέρος της πορείας προόδου της ανθρωπότητας.
Πολιτικό στυλ
Προτού προλάβουμε να μεταφράσουμε στα ελληνικά το έργο- αν είχαμε ποτέ τέτοια πρόθεση- κυκλοφόρησε το 1991 ο δεύτερος τόμος με τις υποτιθέμενες αρχαιολογικές αποδείξεις της νέας θεωρίας. Εγιναν 1.400 οι σελίδες του Μπερνάλ προς συζήτηση και εξίσου εντάθηκαν οι αντιδράσεις των ελληνιστών, αιγυπτιολόγων και ειδικών σε θέματα της Μέσης Ανατολής, οι οποίοι αποδοκίμαζαν τις αδόκιμες μεθόδους του και τα αβάσιμα συμπεράσματά του.
Η δρ Μary Lefkowitz, καθηγήτρια Κλασικής Ιστορίας στο Wellesley College της Μασαχουσέτης, ήταν η πρώτη πανεπιστημιακή που καταφέρθηκε δημοσίως εναντίον της σχολής που ξεκίνησε από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Κορνέλ Μartin Βernalεμφανιζόταν συχνά σε τηλεοπτικά προγράμματα και αρθρογραφούσε σε εφημερίδες όπως οι «Νew Υork Τimes». Εχει δεχθεί συχνά δημόσιες προσωπικές επιθέσεις από εξτρεμιστές αντιπάλους της, οι οποίοι την κατηγορούν για ρατσισμό, υπερσυντηρητισμό και πολλά άλλα.
Ανέλαβε λοιπόν να συνοψίσει τον αντίλογο στο βιβλίο του Μπερνάλ μέσα από 20 δοκίμια διαπρεπών ακαδημαϊκών διαφορετικών ειδικοτήτων σε έναν τόμο-ράπισμα το 1996, την Αναθεωρημένη Μαύρη Αθηνά.
Ο Μάρτιν Μπερνάλ απάντησε το 2002 στους επικριτές του με το βιβλίοΒlack Αthena Writes Βackκαι εξέδωσε το 2006 τον τρίτο τόμο της Μαύρης Αθηνάςμε τις υποτιθέμενες γλωσσολογικές αποδείξεις της θεωρίας του.
Καταρρίφθηκαν και αυτές από τους φιλολόγους και ιστορικούς στα έντυπα μέσα και όλοι πλέον περίμεναν τον προγραμματισμένο τέταρτο τόμο από τον 72χρονο σήμερα συγγραφέα.
Σημειωτέον ότι ο Μπερνάλ, με κινεζικές σπουδές, ερευνητής των πνευματικών σχέσεων μεταξύ της Κίνας και της Δύσης, ασχολήθηκε μετά το 1962 με τον πόλεμο στην Ινδοκίνα και μόνο μετά το 1975 ένιωσε την ανάγκη να διερευνήσει την εβραϊκή καταγωγή του, καθώς και την εβραϊκή ιστορία σε σχέση με τη χαναατική και τη φοινικική ιστορία. «Η πολιτική, λοιπόν, έχει παράσχει στη “Μαύρη Αθηνά” ένα κοινό που θεωρεί το πολιτικό στυλ γραφής του Μπερνάλ ευχάριστο.Ενα τέτοιο στυλ ή τεχνική που εφαρμόζεται στη μελέτη της ιστορίας χαρακτηρίζεται από μεθοδολογικά και ιστοριογραφικά σφάλματα στα οποία υποπίπτει ο Μπερνάλ επανειλημμένα,επειδή είναι πολιτικός επιστήμονας και όχι ιστορικός»επισημαίνει ο Λόρενς Τριτλ στον τόμο της αναθεώρησης.
Κομμάτι του παζλ
Τώρα που ο αρχικός θόρυβος για τηΜαύρη Αθηνάέχει κοπάσει, ήρθε η ώρα επιτέλους να συμμετάσχουμε και εμείς στη συζήτηση.
Κυκλοφόρησε στα ελληνικά το πιο ενδιαφέρον ίσως από τα κομμάτια αυτού του παζλ: ηΑναθεωρημένη Μαύρη Αθηνά.
Μαθαίνουμε έτσι διά της τεθλασμένης οδού τι προηγήθηκε μέσα από τις αναλύσεις των επικριτών του, και ιδίως από τον Ρίτσαρντ Τζένκινς που αναλαμβάνει να μας διαφωτίσει:«Ο Μπερνάλ ισχυρίζεται ότι τη 2η χιλιετία π.Χ.η Ελλάδα αποικίστηκε από Αιγυπτίους και Φοίνικες. Κατά την άποψή του,περίπου το 25% του ελληνικού λεξιλογίου- δηλαδή σχεδόν οτιδήποτε δεν είναι ινδοευρωπαϊκό- μπορεί να προήλθε από αυτές τις πηγές. Μεταγενέστεροι Ελληνες ομολόγησαν την οφειλή τους σε αυτούς τους λαούς και οι μύθοι τους σχετικά με τον αποικισμότην έλευση του Δαναού από την Αίγυπτο,του Κάδμου από τη Φοινίκηπιθανόν να περιέχουν ιστορικές μνήμες.
Αυτή η θεωρία της προέλευσης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού,όπως ισχυρίζεται,επικρατούσε μέχρι τον 18ο αιώνα. Ο Μπερνάλ την αποκαλεί “αρχαίο μοντέλο”. Μετά εγκαταλείφθηκε εξαιτίας των δύο βασικών παραδειγμάτων του 19ου αιώνα, της “προόδου” και του ρατσισμού. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα η ανακάλυψη μιας οικογένειας ινδοευρωπαϊκών γλωσσών κατέστησε δυνατό να δημιουργηθεί αυτό που ο Μπερνάλ αποκαλεί “ευρύ άριο μοντέλο”,σύμφωνα με το οποίο εισβολές από τον Βορρά διαμόρφωσαν τη γλώσσα των αρχαίων Ελλήνων και τη βάση του πολιτισμού τους. Αυτό το “ευρύ άριο μοντέλο” προσπάθησε να αποκλείσει τους Αιγυπτίους και αργότερα μέσα στον αιώνα θέλησε να αποκλείσει και τους Φοίνικες,επειδή ήταν Σημίτες. Από τα μέσα του εικοστού αιώνα το Ολοκαύτωμα και η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ μετέβαλαν την ευρωπαϊκή στάση, η οποία άρχισε να αποδέχεται την παρουσία των Φοινίκων. Αλλά επειδή η προκατάληψη εναντίον των μαύρων συνεχίζεται,οι αρχαίοι Αιγύπτιοι εξακολουθούν να είναι αποκλεισμένοι».
Μα είναι μαύροι οι Αιγύπτιοι;«Η Αίγυπτος, ως γεωγραφική γέφυρα μεταξύ Αφρικής και Μεσογείου, θεωρήθηκε από τον Μπερνάλ ότι είναι τόσο μαύρη όσο και σημιτική»εξηγεί η Εμίλι Βερμιούλ, από τους συντελεστές του τόμου. Πουθενά όμως δεν παρουσιάζονται αποδείξεις για του λόγου το αληθές. Το «αναθεωρημένο αρχαίο μοντέλο» του Μπερνάλ εμφανίζει μεγάλη ιστοριογραφική αφέλεια, σημειώνει στη δική της ανάλυση η Μαίρη Λέφκοβιτς. Σε τι βαθμό ο μύθος αναπαριστά την ιστορία; Και σε ποια έκταση οι ευρωπαίοι ακαδημαϊκοί απέκρυψαν τη σπουδαιότητα των πολιτιστικών δεσμών της αρχαίας Ελλάδας με τους παλαιότερους πολιτισμούς της περιοχής; Οι ίδιοι οι αρχαίοι Ελληνες δεν παραδέχονταν ότι όφειλαν κάτι στους γειτονικούς πολιτισμούς. Ούτε και υποστήριζαν ότι ήταν κάτι μοναδικό. Αντιθέτως, συνήθιζαν να φαντάζονται ότι όλοι ήσαν σαν εκείνους. ΣτηνΙλιάδαοι Τρώες μιλούν την ίδια γλώσσα, λατρεύουν τους ίδιους θεούς, φορούν τα ίδια ρούχα. Μόνο μετά τους Περσικούς Πολέμους, στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., στους οποίους οι αρχαίοι Ελληνες σχεδόν ηττήθηκαν, άρχισαν να συνειδητοποιούν και να τιμούν τα μοναδικά χαρακτηριστικά του πολιτισμού τους.
Χειρότερη μομφή
Ομοίως, η ετυμολογία που προτείνει ο Μπερνάλ για πολλά ονόματα αρχαίων ελληνικών πόλεων είναι ιδιαιτέρως αμφίβολη και απίθανη. Καμία από τις ετυμολογικές προτάσεις που προτείνει ο Μπερνάλ- όπως ότι η Λάρισα προέρχεται από το αιγυπτιακό τοπωνύμιο R-3ht, ή ότι ακόμη και το όνομα της Αθήνας προέρχεται από την Αφρική- δεν μπορεί να αμφισβητήσει αυτό που γλωσσολόγοι έχουν καταγράψει και υποστηρίξει: ότι τα ελληνικά είναι κατά βάση μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα που περιλαμβάνει κάποιες λέξεις-δάνεια από τους γείτονές της. Ιδιαίτερα αφότου αποκρυπτογραφήθηκε η Γραμμική Β το 1952 έγινε σαφές ότι τα ελληνικά χρησιμοποιούνταν από τον 16ο ως τον 12ο αι. π.Χ. σε οικισμούς όπως οι Μυκήνες και η Κνωσός.
Τη χειρότερη μομφή επιφυλάσσει για τον Μπερνάλ ο έτερος κλασικιστής που συνυπογράφει μαζί με τη Λέφκοβιτς τον τόμο:«Στην προσπάθειά του να μειώσει [ο Μπερνάλ] την ευρωπαϊκή πολιτισμική αλαζονεία,διασφάλισε μάλλον το αντίθετο αποτέλεσμα. Απέδωσε κύρος στην Αίγυπτο και στη Φοινίκη μονάχα σε σχέση με μια μετέπειτα και διαφορετική δυτική παράδοση και έτσι η “Μαύρη Αθηνά” υπέκυψε σε αυτόν ακριβώς τον ευρωκεντρισμό που είχε στόχο να καταπολεμήσει»είναι η ετυμηγορία του Γκάι Μακ Λιν Ρότζερς. Ισως θέλησε ο Μπερνάλ να συγγράψει ένα νέο ευαγγέλιο της Ιστορίας σαν τονΟριενταλισμότου Εντουάρντ Σαΐντ (Νεφέλη, 1996), που είχε ήδη δημοσιευθεί το 1978 και παρομοίως μεταφράστηκε ως σήμερα σε πάνω από 20 γλώσσες. Ο Σαΐντ πράγματι συνέβαλε στην αμφισβήτηση των στερεοτύπων με τα οποία η Δύση αντιμετωπίζει τους άλλους πολιτισμούς, στην κριτική ανασκευή και στην απόρριψη της δαιμονοποίησης του Ισλάμ και των Αράβων. Θα πετύχει κάτι τέτοιο ο Μπερνάλ προς χάριν των αρχαίων Σημιτών, οι οποίοι παρεμπιπτόντως ουδεμία σχέση προκύπτει ότι έχουν με τους σημερινούς εβραίους;
+n-
