Φαρμακευτικά φυτά
Μύθοι και πραγματικότητα
Θεόδωρος Γεωργιάδης
Καθηγητής Πανεπιστημίου Πατρών
Ιστορικό
Όλοι οι πολιτισμοί, σε όλες τις ηπείρους ανέπτυξαν μαζί με την καλλιέργεια των φυτών για την διατροφή τους και τη χρησιμοποίηση των θεραπευτικών τους ιδιοτήτων.Το σύνολο αυτών των γνώσεων, κατά ένα αξιοθαύμαστο τρόπο, διέσχισε τις χιλιετηρίδες, εμπλουτιζόμενο και διαφοροποιούμενο, χωρίς ποτέ να καταργείται στο σύνολο του.
Ασπιρίνη, μορφίνη, κώνειο
Η ιστορία της ασπιρίνης, της μορφίνης και του κώνειου απεικονίζουν χαρακτηριστικά τη σύνδεση μεταξύ των συνταγών που διέσχισαν τις χιλιετηρίδες και την πρόσφατη παρέμβαση της επιστήμης που αποκάλυψε τα δραστικά συστατικά στα οποία οφείλονται η δράση και οι ιδιότητες αυτών των φυτών.
Τα δραστικά συστατικά της ασπιρίνης (σαλικυλικό οξύ και σαλικίνη) απομονώθηκαν από την ιτιά τον19ο αιώνα και το1897 άρχισε η βιομηχανική παραγωγή της.
•Από την αρχαιότητα ήταν γνωστές οι θεραπευτικές ιδιότητες των φύλλων και του φλοιού της ιτιάς.
•Χρησιμοποιούνταν από τον πρώτο μΧ αιώνα, εάν πιστέψουμε τον Διοσκουρίδη, σε πολλές παθήσεις και ιδιαίτερα σε πυρετούς και πόνους.
•Η εμπειρική χρήση της ιτιάς συνεχίστηκε δια μέσου των αιώνων με επιτυχία.
•Έπρεπε να περιμένουμε τον 19ο αιώνα με την ανάπτυξη της χημείας για να προσδιοριστούν και να απομονωθούν τα δραστικά συστατικά, που ευθυνόταν για τις θεραπευτικές ιδιότητες των λαϊκών συνταγών της παραδοσιακής ιατρικής.
Βικογιατροί – Κομπογιαννίτες
Μετά την διάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την υποδούλωση της χώρας και την φυγή πολλών Ελλήνων λογίων στη Δύση, ή λαμπρά ιατροφαρμακευτική των τελευταίων χρόνων του Βυζαντίου αντικαταστάθηκε από την αμάθεια και την αγυρτία. Την υποδουλωμένη Ελλάδα λυμαίνονταν αγύρτες και εμπειρικοί γιατροί πού εκμεταλλεύονταν την λαϊκή πίστη και δεισιδαιμονία.
Οι εμπειρικοί πρακτικοί γιατροί είχαν γνώσεις πού αντλούσαν από τα γιατροσόφια και τις οικογενειακές παραδόσεις.
Την εποχή των πρακτικών γιατρών –Κομπόγιαννιτών η ιατρική ήταν σε τέτοια κατάσταση, ώστε για τον χαρακτηρισμό της να μπορεί κανείς να μεταχειρισθεί την κινέζικη παροιμία, δηλαδή ο γιατρός πού γράφει την συνταγή πρέπει να είναι με ένα μάτι, ο φαρμακοποιός πού την εκτελεί πρέπει να έχει δύο μάτια και ο
Άρρωστος πού πίνει το γιατρικό πρέπει να είναι στραβός.
(Γ. Βαρβαρέτος - Κ. Γκανιάτσας).
Το «παρατσούκλι» Κομπογιαννίτης
Ή επικρατούσα άποψη για το «παρατσούκλι» Κομπογιαννίτης έχει χλευαστική σημασία, διότι προέρχεται από το πρώτο συνθετικό κομπώνω = απατώ και το δεύτερο Ίωαννίτης με καταγωγή τα Γιάννινα, ήτοι Γιαννιώτης (Ηπειρώτης) γιατρός άπατεών.
Υπάρχει όμως και μία άλλη μη χλευαστική έννοια για τους Κομπογιαννίτες, ότι οι πρακτικοί αυτοί γιατροί θεράπευαν με κόμπους –ρίζες φυτών, ή διότι είχαν τα βότανα δεμένα σε κόμβους μαντηλιών (κόμπος και γιάνω).
Μεταξύ των υποδεικνυομένων θεραπευτικών μέσων περιλαμβάνονταν και το μουχλιασμένο ψωμί, τα μαντζούνια, τα υπόθετα, τα κλύσματα, οι αφαιμάξεις, τα καθαρτικά πού ήταν ή βάση της φαρμακευτικής και τα παρασκεύαζαν οι ίδιοι από αλόη, για λάπα, μαύρο ελλέβορο κ.λ.π..
Κατά τους χρόνους της μακραίωνης δουλείας στην Ελλάδα υπήρχαν ελάχιστοι γιατροί με πανεπιστημιακές σπουδές, διότι από τους εύπορους, πού σπούδαζαν σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, λίγοι επέστρεφαν στην πατρίδα, αλλά και όσοι επέστρεφαν προτιμούσαν τις παραδουνάβιες Ηγεμονίες, το Βουκουρέστι και τις μεγαλύτερες πόλεις της πατρίδας (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Γιάννινα).
Οι επιστήμονες γιατροί εξακολουθούν να σπανίζουν στην Ελλάδα και πολλά χρόνια ακόμη μετά την απελευθέρωση.
Κατά την επανάσταση «90 επιστήμονες ιατροί υπήρχαν εις την τότε Ελλάδα των 900 χιλιάδων κατοίκων και πολυάριθμοι εμπειρικοί, ιδίως χειρουργοί, οι όποιοι όχι μόνον προσέφεραν πολύτιμους υπηρεσίας αλλά έχουν, κατά παράδοσιν, ορθάς τινάς χειρουργικός γνώσεις. Άπ' εναντίας οι παθολόγοι εμπειρικοί ιατροί ήσαν αμαθέστατοι».
(Κ. Μαυρογιάννης 1841).
Ό Ηπειρώτης Ιωάννης Βηλαράς (1771-1823), Ιατροφιλόσοφος, ποιητής σατιρίζει καυστικά τους πρακτικούς γιατρούς στο ποίημα του, ο Ματσούκας, με τους εξής στίχους:
Ταπαχιά κορμιά αχαμναίνει
Τα αχαμνά σου τα παχαίνει
Δίνει μάτια των στραβών
Τους κοντούς κι΄αυτούς ψηλώνει
Βάνει γλώσσα των βουβών
Όθεν όλους τους γιατρεύει πάσα νόσο θεραπεύει
Και με χάρη χωριστή….
Ο Α. Σούτσος(1803-1863) σατιρίζει και αυτός καυστικότατα τους Ζαγοριανούς γιατρούς με τους στίχους:
Δεν είμαι εγώ Ζαγοριανός να περπατώ στο δρόμο
Με αλοιφές, με έμπλαστρα, με βότανα στον ώμο
Και να φωνάζω από το κουτσό και ψόφιο μου μουλάρι
Καλός γιατρός, πουλεί ζωή! Ποιος θέλει! Ποιος θα πάρη!
Οι Βικογιατροί-Κομπογιαννίτες άδικα συκοφαντήθηκαν και δεν είναι άξιοι διασυρμού, αλλά μάλλον αποτίσεως φόρου τιμής, διότι, ανεξαρτήτως των ανόητων θεραπευτικών οδηγιών και των απατηλών τεχνασμάτων πολλοί από αυτούς ήσαν ευσυνείδητοι και ικανοί και με την εμπειρία των εξυπηρετούσαν τον πάσχοντα ήσαν οι ελπιδοφόροι φάροι της στρατιάς των αρρώστων και μάλιστα της μακράς εκείνης εποχής όπου η ιατρική βρίσκονταν σε νηπιακή κατάσταση.
Για πολλούς άλλωστε Βικογιατρούς υπάρχουν μαρτυρίες από πολλές πηγές περί της φήμης και των επιτυχιών των και εκεί ακόμη οπού επιστήμονες γιατροί υπήρχαν.
Παραστάτες της ανθρώπινης μοίρας και λαϊκής αγωνίας και στήριγμα των Βικογιατρών ήσαν τα άφθονα βότανα του Βίκου, των οποίων η νεώτερη επιστημονική έρευνα δικαιώνει την χρήση από τους Ζαγοριανούς γιατρούς ως θεραπευτικών μέσων.
(Κ. Γκανιάτσας Καθηγητής Βοτανικής Π. Θεσσαλονίκης)
ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΜΕΤΑΒΟΛΙΤΕΣ
Πρωτογενής μεταβολισμός.
Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί αναπτύσσονται και επιζούν χάρη σε ένα σύνθετο σύνολο διαφόρων χημικών αντιδράσεων στις οποίες δίνουμε το γενικό όνομα μεβολισμός.
Οι αντιδράσεις που επιτρέπουν τη σύνθεση και τη χρησιμοποίηση ουσιών σημαντικών για τη ζωή όπως τα σάκχαρα, τα αμινοξέα, τα νουκλεοτίδια πρωτεΐνες, νουκλείνικά οξέα, αποτελούν αυτό που ονομάζουμε πρωτογενή μεταβολισμό.
Ο Πρωτογενής μεταβολισμός εκφράζει την ενότητα των ζωντανών οργανισμών
Είναι αξιοσημείωτο ότι όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί από τα βακτήρια έως τον άνθρωπο χρησιμοποιούν τους ίδιους τύπους πρωτογενών μεταβολιτών. Αυτή η εκπληκτική ομοιότητα των διαδικασιών και αντιδράσεων του πρωτογενούς μεταβολισμού σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς αποτελεί ένα ισχυρό εγχείρημα για τη κοινή προέλευση όλων των οργανισμών.
Δευτερογενής μεταβολισμός.
Οι περισσότεροι από τους ζωντανούς οργανισμούς επεξεργάζονται επίσης ουσίες οι οποίες αντίθετα με τους πρωτογενείς μεταβολίτες δεν φαίνονται να είναι απαραίτητες στην επιβίωση του οργανισμού. Αυτές οι συνθέσεις ονομάζονται δευτερογενείς μεταβολίτες.
Πολλοί από τους δευτερογενείς μεταβολίτες περιορίζονται σε ένα μόνο γένος, ή ακόμα και σε ένα μόνο είδος φυτού. Η περίπτωση της μορφίνης η οποία βρίσκεται σε δύο μόνον είδη παπαρούνας, είναι ένα τυπικό παράδειγμα.
Γνωρίζουμε σήμερα ότι οι ουσίες αυτές παίζουν συχνά το ρόλο των χημικών μηνυμάτων που καθορίζουν τις σχέσεις των ζωντανών οργανισμών με το περιβάλλον τους. Ιδιαίτερα οι ουσίες αυτές βοηθούν στην επιβίωση ενός οργανισμού αυξάνοντας την ανταγωνιστικότητα του.
Ο δευτερογενής μεταβολισμός εκφράζει την ποικιλομορφία των οργανισμών
Ενώ ο πρωτογενής μεταβολισμός εκφράζει σε μοριακό επίπεδο τη βαθιά ενότητα του ζωντανού κόσμου ο δευτερογενής μεταβολισμός και οι δευτερογενείς μετολίτες που είναι διαφορετικοί σε κάθε φυτό ή ομάδα φυτών εκφράζει την ποικιλότητά του.
Ποια είναι τα δραστικά συστατικά των φυτών;
Οι δευτερογενείς μεταβολίτες που περιέχουν τα φυτά έχουν φαρμακευτική δράση. Αυτοί είναι οι ετεροσίδες ή γλυκοζίτες, τα αλκαλοειδή, τα αιθέρια έλαια, οι τανίνες, τα διάφορα κόμμεα κ.λ.π.
Επίσης γνωρίζουμε ότι τα φυτά μας παρέχουν τις βιταμίνες, ουσίες θεμελιώδους σημασίας για το μεταβολισμό και την υγεία του ανθρώπου, ολιγοστοιχεία και αντιβιοτικά, που σημαντικός αριθμός τους υπάγεται στους δευτερογενείς μεταβολίτες.
Ακόμη η γύρη των φυτών ή άλλες τοξικές ουσίες, που ανήκουν κυρίως στους δευτερογενείς μεταβολίτες προκαλούν αλλεργίες στον άνθρωπο.
Γιατί οι δευτερογενείς μεταβολίτες έχουν Φαρμακευτικές ιδιότητες;
Μπορεί να αναρωτηθεί κανείς, γιατί τόσο πολλοί μεταξύ των δευτερογενών μεταβολιτών παρουσιάζουν φαρμακευτικές ιδιότητες;
Όπως φαίνεται ορισμένες από αυτές τις ουσίες επιλέχτηκαν κατά τη διάρκεια της εξέλιξης σαν χημικοί μεταφορείς μηνυμάτων (messagers). Αυτοί οι φορείς λοιπόν των πληροφοριών πρέπει να έχουν μια δράση επιλεκτική στους βιοχημικούς υποδοχείς των οργανισμών, γενικά στα μακρομόρια (πρωτεΐνες, DΝΑ). Ένα όμως πολύ καλό φάρμακο πρέπει να παρουσιάζει ακριβώς αυτή την ιδιότητα.
Δεν είναι λοιπόν καταπληκτικό που οι δευτερογενείς μεταβολίτες ιδιαίτερα οι τοξίνες (νευροτοξίνες, φυτοτοξίνες, καρδιοτοξίνεςκ,λ.π.) αποτελούν μια σημαντική πηγή νέων φαρμάκων.