http://news.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_civ_107375_21/11/2004_124012Hμερομηνία δημοσίευσης: 21-11-04
Φουκό, ο φιλόσοφος – δημοσιογράφος
Eίκοσι χρόνια συμπληρώνονται φέτος από τον θάνατο του Γάλλου διανοητή που άλλαξε την ιστορία των ιδεών
Της Μαριαννας Τολια
ΟAλμπερτ Αϊνστάιν είχε πει κάποτε ότι ο κοινός νους είναι το σύνολο των προκαταλήψεων που έχει ο άνθρωπος στα 18 του. Ο Μισέλ Φουκό είναι ο φιλόσοφος που απηύθυνε μια ριζική πρόκληση στην αυταρέσκεια του κοινού νου. Ο Αϊνστάιν άλλαξε την αντίληψή μας για τον απόλυτο χώρο και χρόνο, δείχνοντας ότι στην πραγματικότητα επρόκειτο για σχέσεις. Ο Φουκό μετέβαλε την ιστορία των ιδεών, αντικαθιστώντας το αντικείμενο μελέτης της, τις ιδέες, με μια σχέση επίσης: τη σχέση γνώσης και εξουσίας.
Το Παρίσι και οι πολιτιστικοί οργανισμοί του, η Γαλλία και τα έντυπά της τιμούν φέτος τα 20 χρόνια από τον θάνατο του ανατρεπτικού φιλοσόφου τους. Παρά την κριτική που έχουν κατά καιρούς δεχτεί τα γραπτά του Φουκό, η ανάδειξή τους σε πανίσχυρο ερέθισμα για νέα κύματα ιστοριογραφικών δημοσιεύσεων, η γόνιμη επιρροή τους στο σύνολο των επιστημών του ανθρώπου είναι σήμερα αδιαμφισβήτητη.
Οι Γάλλοι τον είχαν αποκαλέσει νέο Σαρτρ. Οι μελετητές του τον χαρακτήρισαν εύστοχα «νιτσεϊκό νεο–αναρχικό». Εκείνος όμως προτιμούσε να δηλώνει φιλόσοφος – δημοσιογράφος. «Η φιλοσοφία για μένα είναι ένα είδος ριζοσπαστικής δημοσιογραφίας. Στο μέτρο που αυτό που με αφορά είναι η επικαιρότητα, το τι συμβαίνει γύρω μας, τι είμαστε εμείς και τι συμβαίνει στον κόσμο, θεωρώ τον εαυτό μου δημοσιογράφο.
Το μέλλον είναι ο τρόπος με τον οποίο μετατρέπουμε ένα κίνημα, μια αμφιβολία, σε αλήθεια. Αν θέλουμε να γίνουμε κύριοι του μέλλοντός μας, πρέπει να θέσουμε την ερώτηση του σήμερα».
Γεννημένος το 1926, γόνος αστικής οικογένειας, με σπουδές φιλοσοφίας και ψυχολογίας, ο Φουκό εμφανίζεται στα γαλλικά γράμματα το 1961 με την περίφημη «Ιστορία της Τρέλας», που λάμπει με την πρωτοτυπία της. Τη χρονιά που πεθαίνει από έιτζ, το 1984, κυκλοφορεί η ατελείωτη τρίτομη «Ιστορία της Σεξουαλικότητας». Στα 23 χρόνια που μεσολαβούν, ο Μισέλ Φουκό θα έχει κατορθώσει να διαταράξει τον ακαδημαϊκό λήθαργο των ανθρωπιστικών και κοινωνικών σπουδών. Θα έχει γίνει καθηγητής στο College de France, φτάνοντας στην κορυφή της ακαδημαϊκής ιεραρχίας της Γαλλίας. Θα έχει χαρακτηριστεί αναρχικός, αριστεριστής, νεοσυντηρητικός, κρυπτομαρξιστής, τεχνοκράτης του γκολισμού, νεοφιλελεύθερος, μηδενιστής... Και θα έχει καταστήσει τη νέα ιστορία των ιδεών, που φέρει τη σφραγίδα του, παγκόσμιο μπεστ σέλερ.
Aπό την τρέλα στις ηδονές
Σήμερα ο Μισέλ Φουκό χαρακτηρίζεται συχνά ως ένας μεταμοντέρνος σκεπτικιστής, το έργο του φέρεται ως χαοτικό. Πράγματι, μοιάζει έτσι. Οι μελέτες του ξεκινούν το 1961, από την τρέλα, και καταλήγουν το 1984 στις ηδονές της αρχαιότητας και την πουριτανική εποχή. Ενδιαμέσως περνούν από την κλινική πρακτική, τις φυλακές και τη γένεση των ανθρωπιστικών επιστημών. Πηδούν από το ένα στο άλλο. Δεν ταιριάζουν με το σχήμα της εστίασης στο ένα ενιαίο θέμα, ούτε εμφανίζουν την ξεκάθαρα οργανωμένη συνέχεια, που απαιτούν οι κανόνες της φιλοσοφίας και της ιστορίας.
Κι όμως… Ενοποιητικό κέντρο υπάρχει. Το έχει περιγράψει ο ίδιος σε μια συνέντευξή του το 1977: «Oταν σπούδαζα, στις αρχές της δεκαετίας του ’50, ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα ήταν το πρόβλημα της πολιτικής θέσης της επιστήμης και των ιδεολογικών λειτουργιών που μπορούσε να επιτελέσει. Με αφετηρία την υπόθεση Λυσένκο (ο γενετιστής Λυσένκο υπήρξε αγαπημένο παιδί του σοβιετικού καθεστώτος. Στα χρόνια της κυριαρχίας του, κατά τη δεκαετία του 1930, φυλακίστηκε, διώχτηκε και εκτελέστηκε σημαντικός αριθμός επιστημόνων, και ανεστάλη πλήρως η ακμάζουσα ώς τότε έρευνα της γενετικής στην ΕΣΣΔ), ανακινήθηκαν τότε πολλά ενδιαφέροντα ερωτήματα που μπορούν να συνοψιστούν με δύο λέξεις: εξουσία και γνώση».
Με κέντρο τη σχέση γνώσης κι εξουσίας, η σκέψη του Φουκό αναπτύσσεται προς διαφορετικές κατευθύνσεις, αναζητώντας όμως ένα, το ίδιο πάντοτε πράγμα. Πώς οι επιστήμες, στον νεοτερικό κόσμο μας, που βασίζεται στη γνώση και δικαιολογεί τα πράγματα στο όνομα μιας επιστημονικής αλήθειας, λειτουργούν ως φορείς άσκησης εξουσίας. Οι δημοσιεύσεις των κειμένων του Φουκό δεν έχουν ακόμη τελειώσει. Τα τελευταία χρόνια εκδίδονται σειρές από τις παραδόσεις του σε γαλλικά και αμερικανικά πανεπιστήμια. Τα βιβλία που δημοσίευσε όμως ο ίδιος, όσο βρισκόταν εν ζωή, αποτελούν ήδη ένα κλειστό σύνολο, που αποτελείται από δύο ομάδες: μια για τη θεωρία και μια για την εφαρμογή.
Η πρώτη ομάδα περιλαμβάνει τις «Λέξεις και Πράγματα» και την «Αρχαιολογία της Γνώσης», τα έργα που παρέχουν τη μέθοδο. Σ’ αυτά ο Φουκό καταθέτει μια μείζονα πρόταση για τις κοινωνίες και τις ιστορίες τους από τη σκοπιά της ιδεολογίας. Στην ιστορία της ανθρωπότητας, λέει, υπάρχουν μεγάλες οικογένειες ιδεών που χαρακτηρίζουν εποχές. Υπάρχουν όροι παραγωγής, κανόνες λόγου, ταξινομητικές αρχές που ορίζουν τι επιτρέπεται να λεχθεί σε μια εποχή, χωρίς να ενδιαφέρει αν χαρακτηρίζεται αλήθεια ή ψέμα. Και τι, όχι μόνον απαγορεύεται να λεχθεί, αλλά είναι κυριολεκτικά άσκεφτο, εκτός λόγου και σκέψης. Κατά τον Φουκό, η εξουσία παγιώνεται και ασκείται πάνω και μέσα στον λόγο. Η μέθοδος που προτείνει, η «αρχαιολογία του ειδέναι», ανατρέχει στα μνημεία του λόγου των εποχών για να δει πώς σκέφτονταν οι άνθρωποι στο παρελθόν.
Iστορικές κατασκευές
Η δεύτερη ομάδα αποτελείται από την «Ιστορία της Τρέλας», τη «Γένεση της Κλινικής», την «Πειθαρχία και Τιμωρία» και την «Ιστορία της Σεξουαλικότητας», τα έργα που δίνουν την πρακτική εφαρμογή. Αποτελούν δομικές μελέτες ολόκληρων ιστορικών συνόλων –εννοιών, θεσμών, νομικών ή αστυνομικών μέτρων, επιστημονικών αντιλήψεων– εφαρμογή των αρχών πάνω σε συγκεκριμένα αντικείμενα. Μ’ αυτά ο Μισέλ Φουκό προσπαθεί και πετυχαίνει να ανατρέψει τις εικόνες του παρελθόντος – και διαμέσου αυτών του παρόντος. Ενάντια στους συμβατικούς ιστορικούς που προσπαθούσαν πάντοτε να καταστήσουν το παρελθόν καθησυχαστικά οικείο, εκείνος το καθιστά συνταρακτικά ανοίκειο. Ακόμη κι όσοι του άσκησαν ανελέητη κριτική, έφτασαν κάποια στιγμή να αναγνωρίσουν ότι είχε πετύχει να δείξει πως ό,τι πιστεύουμε ως διαρκείς και θεμελιώδεις τρόπους ύπαρξης, είναι απλά και μόνο ιστορικές κατασκευές. Πως δεν υπάρχει τίποτα το φυσικά δεδομένο και αυτονόητο. Κι ας φαίνεται έτσι.
«Ο Φουκό υπήρξε ο φιλόσοφος που διατάραξε τις Λέξεις για να διαταράξει τα Πράγματα», έγραφε η «Λιμπερασιόν» στις 24 Ιουνίου 2004, επέτειο του θανάτου του. Η Ομάδα Πληροφόρησης για τις Φυλακές που ίδρυσε το 1971 μαζί με τον Πιερ Βιντάλ Νακέ, έκανε να ακουστεί στην κοινωνία ο λόγος των φυλακισμένων. Για τον Φουκό, αυτή η ομάδα ήταν το θεμελιώδες συμπλήρωμα στο έργο του «Πειθαρχία και Τιμωρία». Μια πράξη πολιτική και ηθική, αφού, κατά τον Γάλλο φιλόσοφο, σημαντικές δεν ήταν οι ιδέες αλλά το ήθος της πράξης, η «φιλοσοφία–σαν–ζωή».
