Μία μελέτη των Έργων του Γιούνγκ, του 'Ελιοτ και του Τόυνμπη
Περιεχόμενα
Πρόλογος της μεταφράστριας
Μέρος Πρώτο - Η προσέγγιση
Ι. Ο Ζωντανός Μύθος
ΙΙ. Ψυχολογικοί Τύποι
ΙΙΙ. Η Συνθετική Τεχνική
Μέρος Δεύτερο - Το Βαθύ Ασυνείδητο
IV. Αυτόνομα Συμπλέγματα
V. Αρχετυπικές Εικόνες και Θέματα
VI. Το Μεταμορφωτικό Σύμβολο
Μέρος Τρίτο - Η Δημιουργική Επαφή
VII. Ο Δρόμος ανάμεσα στα Αντίθετα
VIII. Η Πορεία της Εξατομίκευσης
IX. Ψυχολογία, Επιστήμη και Θρησκεία
Μέρος Τέταρτο - Το Πείραμα
X. Κίνδυνοι και Σταθμοί
XI. Σχέδιο για ένα Τρόπο Εξόδου
XII. Η Επιστροφή
Εκδόσεις Αντινέα - 1973
____________________________________________________________________________
Πρόλογος
Το βιβλίο τούτο προτείνει στον άνθρωπο να πειραματιστεί με τα βάθη του για να τα γνωρίσει. Και όχι μοναχά να τα γνωρίσει, αλλά να τα φέρει στο φως, να τα ενσωματώσει στο συνειδητό του και να πλουτίσει έτσι την ύπαρξή του. Είναι σαν να του λέει ότι στο χωράφι του κρύβεται ένας αμύθητος θησαυρός που αν κάνει τον κόπο να σκάψει, να τον βρει, να τον φέρει στην επιφάνεια και ύστερα να τον χρησιμοποιήσει, η ζωή του θα αλλάξει ριζικά και μάλιστα προς το καλλίτερο.
Το σκάψιμο όμως στη γη, ιδιαίτερα αν προχωρήσει σε βάθος, γίνεται προοδευτικά πιο δύσκολο και αυτός που σκάβει αφήνει προσωρινά το φως της ημέρας και δέχεται να κατέβει στο σκοτάδι. Βοηθό του έχει τη σκαπάνη, ένα ειδικό φανάρι, ίσως μία μάσκα για τα αέρια, ίσως μια στολή από αμίαντο, μια σκάλα, ένα σχοινί, ένα σακούλι, και ότι άλλο θα μπορούσε να του φανεί χρήσιμο στην κατάδυσή του.
Αν έχει γνώσεις γεωλογίας, τόσο το καλλίτερο γι' αυτόν. Γιατί θα μπορεί τότε να ξεχωρίζει τα διάφορα πετρώματα, τα διάφορα κοιτάσματα, από μέταλλα και δεν θα ξεγελαστεί νομίζοντας πως αυτά είναι ο θησαυρός που ζητάει. Αν ξέρει τον τρόπο να τα υποβάλει σε εξέταση, να τα ξεχωρίσει από τα σύμικτά τους στοιχεία, θα έχει περισσότερες πιθανότητες να μην σταματήσει το σκάψιμο του στη μέση, νομίζοντας πως έφτασε στο τέρμα. Μπορεί στην κάθοδό του να συναντήσει αρουραίους, τυφλοπόντικες, φίδια, σκουλήκια, μερμηγκοφωλιές, ρίζες δέντρων, αργότερα, σε μεγαλύτερο βάθος, γαλαρίες από παλιά ορυχεία και απανθρακωμένα προαιώνια δέντρα. Ίσως να περιπλανηθεί μέσα στις γαλαρίες, ίσως δυσκολευτεί να βρει μιαν έξοδο, αλλά αν δεν δειλιάσει, θα προχωρήσει βαθύτερα. Πιο πέρα μπορεί να συναντήσει υπόγεια νερά, αναθυμιάσεις, βραχώδη ή πορώδη πετρώματα με θαλασσινά όστρακα κολλημένα επάνω τους και χίλια δυο άλλα παράξενα πράγματα. Αν είναι έξυπνος θα έχει φροντίσει ώστε το σχοινί του να είναι πολύ μακρύ και η μια του άκρη γερά δεμένη στην επιφάνεια της γης για να μπορέσει να το χρησιμοποιήσει αργότερα σαν μίτο για το ταξίδι της επιστροφής.
Η κατάδυση στο εσωτερικό μας είναι ένα ταξίδι πολύ πιο δύσκολο, πολύ πιο επικίνδυνο, πολύ πιο περιπετειώδες και απρόβλεπτο απ' ότι η πιο τολμηρή κατάδυση στα έγκατα της γης ή της θάλασσας, ακόμα κι' από την πιο τολμηρή αστροναυτική εκστρατεία. Γιατί δεν συναντάμε απλώς αντικείμενα ή μερικά σχετικά ακίνδυνα ζώα, όπως οι αρουραίοι και οι τυφλοπόντικες που ζουν κοντά στην επιφάνεια της γης, αλλά όσο προχωρούμε στα βάθη του είναι μας, συναντούμε ζωντανές υπάρξεις που ποτέ πριν δεν είχαμε υποπτευτεί ότι υπήρχαν μέσα μας.
Οι οντότητες αυτές άλλοτε είναι τρομαχτικές, άλλοτε σαγηνευτικές, άλλοτε και τα δύο μαζί. Έχουν όλη τη γοητεία του παράδοξου, του υπερφυσικού και του μυθικού. Δίνουν στη ζωή μιαν άλλη διάσταση. Αλλά το κύριο γνώρισμά τους είναι ότι έχουν την τάση να χρησιμοποιούν, για τους δικούς τους σκοπούς, τον αφελή και ανύποπτο "δύτη" που εισχωρεί στην περιοχή τους απροετοίμαστος. Αλλοίμονο σ΄εκείνον που δεν ακολουθεί τη σοφή τακτική του πανούργου Οδυσσέα που ζήτησε να τον δέσουν στο κατάρτι για να ακούει και να βλέπει τις ξελογιάστρες Σειρήνες αλλά να μην τις πλησιάσει για να μην γίνει βορά τους. Έτσι, αποκόμισε μια πολύτιμη εμπειρία από το ταξίδι του στον εσωτερικό του χώρο. Πήρε ότι καλλίτερο είχαν να του δώσουν οι Σειρήνες, τη μαγική και θεία μουσικότητα της φωνής τους που άγγιξε κοιμισμένες χορδές μέσα του και του φανέρωσε την ύπαρξη άλλων διαστάσεων.
Χάρηκε επίσης, από μακρυά, τη σαγηνευτική ομορφιά τους που κι' αυτή του άνοιξε νέους κόσμους μέσα του, αλλά δεν πήγε κοντά τους, δεν έκανε έρωτα μαζί τους, δηλ. δεν ταυτίστηκε με αυτές, κι' έτσι διατήρησε ακέραια την οντότητά του. Όχι μονάχα δεν έχασε την οντότητά του, δεν καταβροχθίστηκε δηλ. από τις Σειρήνες, αλλά την διεύρυνε και την πλούτισε σε μεγάλο βαθμό, όπως δεν θα μπορούσε με τίποτα να την είχε διευρύνει αν δεν είχε κάνει την κατάδυση στα βάθη του.
Γιατί καμιά γυναίκα δεν θα μπορούσε να του χαρίσει, αυτό που του χάρισαν οι Σειρήνες, οι ζωντανές οντότητες του εσωτερικού βυθού και καμιά γυναίκα δεν θα αποτελούσε θανάσιμο κίνδυνο όσο αυτές οι υπάρξεις, παρά μόνο αν είχε προβάλει σε μια σάρκινη γυναίκα τις Σειρήνες, τις Νεράιδες, τις Λάμιες, και τις Γοργόνες που κάθε άνδρας κλείνει στα βάθη του.
Αυτή η τελευταία παρατήρηση, μας οδηγεί σ' ένα γεγονός που το αγνοούν γενικά οι άνθρωποι. Αγνοούν δηλαδή ότι στο βάθος του ο άνδρας κλείνει μια γυναίκα και η γυναίκα έναν άνδρα. Κατά κανόνα, ο άνδρας τόχει κρυφό καμάρι να είναι πολύ άνδρας, και η γυναίκα χαίρεται να πιστεύει ότι είναι πολύ θηλυκιά. Αυτά, όμως ισχύουν για την επίπεδη επιφάνεια, που σ' αυτήν κινείται η πλειονότητα των ανθρώπων. Πολύ σύντομα αν ο άνδρας επιχειρήσει μια κατάδυση στα βάθη του, ανακαλύπτει τη θηλυκιά πλευρά του, ενώ η γυναίκα αντίστοιχα, έναν πλήρη άνδρα μέσα της.
Αυτή η γυναίκα μέσα στον άνδρα, είναι ένα παράξενο, μυστηριώδες πλάσμα. Δεν έχει ηλικία, κινείται μέσα στο άχρονο στοιχείο. Είναι αυτή που πάντα υπήρχε και θα υπάρχει, ένα πλάσμα διφορούμενο, αινιγματικό, σαγηνευτικό, και επικίνδυνο, που τραβάει τον άνδρα σαν μαγνήτη και τον δένει χειροπόδαρα. Αυτή την εσωτερική γυναίκα μέσα στον άνδρα, που φοράει χίλια προσωπεία και παίρνει χιλιάδες μορφές, ο Γιούνγκ την ονόμασε άνιμα. Τον άνδρα μέσα στη γυναίκα, άνιμους.
Άπειρη είναι η ποικιλία και των δύο αυτών εσωτερικών οντοτήτων. Ανεξάντλητος ο πλούτος τους και χαρά στον άνδρα ή στη γυναίκα που κατορθώνει να αποσπάσει, απ' αυτή τη μορφή, ένα - ένα, όλα τα χαρίσματά της και να τα αφομοιώσει, εξουδετερώνοντας ταυτόχρονα όλο της το φαρμάκι. Αλλοίμονό τους, πάλι, αν "ερωτευτούν" αυτή τη μορφή και της παραδώσουν την οντότητά τους. Σε λίγο θα τους έχει "ξεκοκκαλίσει" ψυχολογικά και πνευματικά.
Μία, λοιπόν, από τις οντότητες που συναντά κανείς όταν καταδυθεί στα βάθη του, είναι η εσωτερική γυναίκα ή ο εσωτερικός άνδρας. Πριν, όμως, απ' αυτή τη συνάντηση, που αποτελεί σταθμό, συναντά κάτι άλλο που του είναι μάλλον γνώριμο, αν είναι οξυδερκής και ειλικρινής με τον εαυτό του. Αυτό το κάτι που πρωτοσυναντά είναι ο άσχημος εαυτός του, ή "σκιά" του. Για την ακρίβεια, η "σκιά"¨είναι ο φρουρός που φυλάει το μυστικό άνοιγμα που οδηγεί στο βάθος. Και αν δεν γνωρίσει κανείς πρώτα τη σκιά του και να την αφομοιώσει, η κατάσταση μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα επικίνδυνη.
Αν όλα πάνε καλά, αφομοιώσει πρώτα τη σκιά, κάνει την κατάδυση και γνωριστεί με το έτερο φύλο μέσα του, τότε κάνουν την εμφάνισή τους, άλλες οντότητες, ο Γέρο-Σοφός στους άνδρες, και η Μεγάλη Μητέρα στις γυναίκες. Υπάρχει επίσης και το θαυματουργό παιδί και άλλες μορφές. 'Ολες αυτές οι μορφές του βυθού, ο Γιούνγκ τις ονομάζει αρχέτυπα και όλες τους χαρακτηρίζονται από ένα στοιχείο άχρονο, αιώνιο, που μόλις το αγγίξει ή χωροχρονική μας υπόσταση νιώθει να διευρύνεται ως τα πέρατα του χρόνου και του χώρου και να γεύεται την αθανασία μέσα σ' ένα φθαρτό σώμα που κάθε μέρα της ζωής τους το φέρνει πιο κοντά στο τέλος του.
Αργότερα, οι ανθρωπομορφικές μορφές δίνουν τη θέση τους σε άλλα αρχέτυπα γεωμετρικής φύσης. Το πιο χαρακτηριστικό και το πιο καίριο απ' αυτά προσδιορίζει το κέντρο του ανθρώπου, εκεί που απολήγουν όλες του οι ακτίνες. Αυτό το ενδόμυχο κέντρο ο Γιούνγκ το ονόμασε Ταυτό, για να τονίσει την απρόσωπη φύση του. Με λίγα λόγια το Ταυτό είναι ένα αρχέτυπο που μεταμορφώνει τον άνθρωπο πολύ περισσότερο από όλα τ' άλλα και με πολύ διαφορετικό τρόπο. Όταν ο άνθρωπος το αφομοιώσει, αποκτά ιδιότητες που δεν τις είχε πριν. Πρώτα απ' όλα παύει να είναι εγωκεντρικός, αυστηρά "προσωπικός" - γι' αυτό Ταυτό είναι απρόσωπο - και αυτό σημαίνει ότι υπάρχει μέσα του χώρος για τους άλλους. Και όχι μονάχα για τους άλλους ανθρώπους, αλλά για κάθε τι το 'Αλλο που μας περιβάλλει ή που μας διαπερνά, από τα ζώα, τα φυτά, τις πέτρες, τους πλανήτες, ως τις ακτινοβολίες και τις επήρειες που δεχόμαστε από άλλους κόσμους. Μ' άλλα λόγια, η συνείδησή μας, από εγωκεντρική, γίνεται παγκόσμια ή συμπαντική.
'Ολα αυτά μπορεί να τα πετύχει ο άνθρωπος με την κατάδυση στα βάθη του. Την πορεία αυτή από την επιφάνεια στο βάθος και πάλι στην επιφάνεια (μαζί με το θησαυρό), από τον εγωκεντρισμό στη συμπαντική συνείδηση, ο Γιουνγκ την αποκαλεί "Πορεία της εξατομίκευσης". Γιατί βαθμιαία ο άνθρωπος αρχίζει να διαπιστώνει ότι είναι "άτομο" αφού περιέχει τόσες οντότητες μέσα του, που άλλοτε είναι φιλικές και άλλοτε είναι εχθρικές αναμεταξύ τους και σ' αυτόν τον ίδιο, αφού είναι, μ' άλλα λόγια, μια πολλαπλότητα. 'Οταν όμως αφομοιώσει ότι καλλίτερο έχουν να δώσουν οι διάφορες αυτές υπάρξεις του βυθού και αποβάλει τα άσχημα στοιχεία τους, τότε η πολλαπλότητα μεταβάλλεται σε ενότητα και ο άνθρωπος γίνεται "άτομο", δηλαδή άτμητος, αδιαίρετος, πέρα από κάθε διχασμό. Και τότε όταν ο οφθαλμός σου είναι ενιαίος, το σώμα σου γεμίζει φως, για να θυμηθούμε τον αρχαίο τρόπο έκφρασης, που οι αιώνες έχουν θαμπώσει το νόημά του.
Το "'Ενα Πείραμα σε Βάθος" περιγράφει με λεπτομέρειες την κατάδυση στο βυθό και την επιστροφή στην επιφάνεια. Προσφέρει, μ' άλλα λόγια, τον απαραίτητο μίτο, το μακρύ σχοινί που χωρίς αυτό κάθε κατάδυση είναι καταδικασμένη. Περιγράφει τους κινδύνους, τα οφέλη, τους σκοπέλους, τις συνέπειες, με συναρπαστικά παραδείγματα, δανεισμένα από τη ζωή, με όνειρα, με την ερμηνεία τους, με παραδείγματα από τη λογοτεχνία και από τη θρησκεία.
Και το κυριότερο, επιχειρεί μια σύνθεση όχι μονάχα ανάμεσα στα διάσφορα τμήματα του ανθρώπου, αλλά και στις εξωτερικές εκφράσεις του ανθρώπινου πνεύματος, όπως είναι η επιστήμη, η θρησκεία, η τέχνη και η φιλοσοφία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αναφορά του συγγραφέα στο κοινωνικό πρόβλημα, δηλαδή στα αρχέτυπα που βρίσκονται πίσω από τα πολιτικά καθεστώτα και που κινδυνεύουν να "ξεκοκκαλίσουν" το συνειδητό για να ζήσουν ελεύθερα, ακολουθώντας τους δικούς τους καταστρεπτικούς σκοπούς. Καταστρεπτικούς γιατί δεν υπάρχει κανείς που να τα ελέγξει, να αποβάλλει το δηλητήριό τους και να αφομοιώσει τα καλά τους στοιχεία.
Ο "Οδυσσέας" σ' αυτή τη περίπτωση, ξεγελάστηκε από το σαγηνευτικό τραγούδι των πολιτικών ιδεολογιών, λύθηκε, πήγε κοντά τους, τις αγκάλιασε και καταβροχτίστηκε από αυτές.
Παρ' όλα αυτά, υπάρχει μια μικρή ελπίδα σωτηρίας μέσα στην τυφλή και ανεξέλεγκτη κυριαρχία των ιδεολογικών αρχετύπων που τόσες φορές αιματοκύλισαν τον κόσμο και που τώρα τον απειλούν για άλλη μια φορά με τον καταστρεπτικότερο πόλεμο που είδε ποτέ η ανθρωπότητα.
Αυτή η ελπίδα μοιάζει με την τρεμάμενη φλόγα ενός καντηλιού, αλλά το καλό είναι ότι ο άγριος ιδεολογικός - αρχετυπικός άνεμος που φυσά δεν κατόρθωσε ακόμα να σβήσει. Είναι όμως ανίσχυρη. Γι' αυτό χρειάζεται ενίσχυση. 'Οσοι δεν έχουν γίνει ακόμα βορά των Ιδεολογικών Σειρήνων, όσοι συναισθάνονται την ευθύνη τους απέναντι στον ευατό τους και στο σύνολο, δεν έχουν παρά να δοκιμάσουν το Πείραμα σε Βάθος, το πείραμα που εξατομικεύει τον άνθρωπο, που τον διευρύνει έτσι ώστε να χωρέσει τις αντιθέσεις και να πάψει έτσι να μισεί και να μάχεται κάποιον αντίπαλο.
Ο δρόμος υπάρχει. Και αρκετοί συνάθρωποί μας τον ακολούθησαν. 'Ενας από αυτούς είναι και ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου που συμβάλλει με τα γραφόμενά του στη διατήρηση της φλόγας του κανδηλιού. Σ' εμάς, τους αναγνώστες του, εναπόκειται η ενίσχυση της φλόγας.
Αθήνα 1973 - Σοφία Ζ. Αντζάκα
